معرفی معماری و تاریخچه بزرگترین سازه خشتی جهان، ارگ بم

ارگ بم

بزرگترین سازهٔ خشتی در جهان است که محل آن در شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار داشت. در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲، در اثر زلزله بم آسیب دید اما در بدو حادثه به دلیل اهمیت آن سریعاً در فهرست آثار میراث جهانی درخطر قرار گرفت و با همکاری یونسکو و بسیاری از کشورها پروژه نجات بخشی این اثر انجام شد. بم و فضای فرهنگی آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این ارگ عظیم که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار دارد؛ در سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود.

معرفی کوهای مریخی، جاذبه طبیعی زیبا و پرهیجان

جغرافیا ارگ بم

ارگ بم در شمال شرقی شهر بم واقع است. از طرف شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از شرق به یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول ( ص ) و باغهای محله باغ دروازه، از جنوب به پارک تازه احداث ارگ و محله حافظ آباد و از غرب به محله مزار خواجه مراد محدود است. مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار( 200000 متر مربع ) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به 6 هکتار است. بخش علیا یا همان و ارگ حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و مساکن وبناهای آن رو به جانب قلعه یا بخش علیا داشتند مشرف است.

سازندگان این بنای کهن، آن را بالای صخره ای وسیع، در جنوب رودخانه ی پشت رود (رودخانه ی بم) بنا کردند. شهر بم و دیواری که به شهربست (دیوار ربض شهر بم) شهرت دارد، در جنوب و در فاصله ای بین دو رودخانه (یکی از این رودخانه ها پشت رود است)، قرار گرفته است. امروزه از رودخانه ی پشت رود به عنوان یکی از خیابان های میان شهری استفاده می شود. ارگ بم به عنوان عضوی از منظومه عظیم تاریخی است که در بین چندین بنای تاریخی دیگر قرار گرفته است.

شهر تاریخی دارزین، قلعه دختر، بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار از جمله عمارت های باستانی هستند که بزرگ ترین بنای خشتی جهان را در برگرفته اند. شهر دارزین با قدمتی نزدیک به دوران پیش از میلاد حضرت مسیح (ع)، در زمین های شمال غربی شهر بم امروزی ساخته شده است و متاسفانه تنها یک روستای کوچک که در قسمت غربی آن وجود دارد، همچنان آباد است.

قلعه دختر نیز در شمال رودخانه ی پشت رود (رودخانه ی بم)، قرار گرفته است. بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار هم در جنوب آن با کوله باری از اتفاقات تاریخی و کهن، قد برافراشته و نمایشگر هویت، اصالت معماری و هنر هنرمندان ایرانی است. مسجدی که به نام حضرت رسول (ص) (عبدالله بن عامر در دورة عثمان آن را بنا کرده است)، مشهور است، یکی دیگر از بناهای تاریخی است که در شرق و نزدیکی ارگ، مستقر است. هر چند برای قدمت دقیق این بناهای باشکوه ایران باستان، به نتیجه ی قطعی نرسیده اند ولی با وجود این، کارشناسان معماری و باستان شناسان عمارت های تاریخی، پیشینه ی آن ها را به سده های آغازین ظهور اسلام تا زمان ایلخانی نسبت داده اند. اگر بخواهیم به دیدن ارگ بم برویم مسلما باید مهمان استان زیبای کرمان شده و از آنجا هم به سمت شهر زیبای بم برویم.

شهری که پیش از زلزله ی سال 1382 نیز بواسطه ی خرما هایش در سراسر ایران مشهور و از محبوبیت زیادی برخوردار بود. ارگ بم که به قلعه و دژ بم نیز معروف است، در نزدیکی همین شهر واقع شده است و از طرف شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از شرق به یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول(ص) و باغ های محله ی باغ دروازه، از جنوب به پارک تازه احداث ارگ و محله ی حافظ آباد و از غرب به محله ی مزار خواجه مراد متصل می شود. بنابراین بازدید از این آثار باستانی با ارزش در کنار عمارت هایی که در اطراف آن قرار گرفته اند، بسیار هیجان انگیزتر به نظر می رسد.

تاریخچه ارگ بم

اگرچه پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود. با این وجود بخشهایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره های بسیار قدیمی تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می کنند. نهایتا ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

تاریخچه معماری قلعه شهرها

معماری قلعه ای، معماری ویژه ای است که کاربردهای مختلفی داشته و از ویژگی های کهن تمدن ایرانی در فلات آسیای مرکزی و خاور نزدیک است. هرتسفلد، رئیس اسبق حفاری در ایران، سوابق این معماری را تا نیمهٔ دوم هزارهٔ قبل از میلاد دنبال کرده است. سابقهٔ ده مستحکم یا قلعه وار به شکل مربع را در دو هزار و پانصد تا سه هزار سال پیش می توان جستجو کرد. در دوره هخامنشیان و پس از آن در دوران اسکندر مقدونی و سلوکیان نیز نمونه های فراوان آن در ایران وجود داشته است. این شیوهٔ ساختمانی توسط سغدیان به سایر نقاط جهان و از جمله ماوراءالنهر و آسیای شرقی منتقل شد.

ویژگی های شهر در دوران اشکانیان و ساسانیان

پارت ها کلاً شهرهای خود را طوری می ساختند که کاملاً قابل دفاع باشند، بنابراین، در ساخت استحکامات شهر و قلعه و خندق دارای تجربهٔ فراوان بودند و ازآنجا که اوضاع ایران در آن دوران نظیر اوضاع اروپا در قرون وسطی بوده است، شهرها نه تنها در برابر هجوم بیگانگان بلکه در برابر فئودال های سرکش و مخالفان و سلاطین نیز می بایست از خود دفاع می کردند. بنابراین، استحکامات مقر حاکم در کل و مجزا بودن محل زندگی او به نحوی که کاملا قابل دفاع باشد، از اهمیت زیادی برخوردار بود. شهرهای ایران در دوران ساسانیان از کهندژ و شارستان تشکیل می شدند.

البته این مطلب درباره ی شهرهایی که ویژگی جغرافیایی دیگری داشته اند مثلا شهر بندرها به گونه ای دیگر بود. کهندژ قلعه ای بود که کاخ یا ارگ حاکم را دربرمی گرفت و دارای برج و بارو و خندق و دروازه بوده است. این قسمت معمولاً از بقیهٔ شهر جدا بوده و غالبا در بالاترین نقطه آن قرار داشته است و این بدان دلیل است که حاکم یا پادشاه هم باید در مقابل مخالفان داخلی خود و هم در مقابل دشمنان خارجی مصون بماند و این هدف عامل اصلی در طراحی محل زندگی حاکم بوده است. شارستان، محل زندگی مردم معمولی و پیشه وران و صنعت گران و غیره بود. پیشه وران اگر کارگاهی داشتند، غالباً در همان محل زندگی آنها تلفیق می شد. در شهرهای ساسانی حداقل چهار دروازه پیش بینی می شد که با چهار جهت اقلیمی تطبیق داشته است که این امر با جهان بینی ساسانیان ارتباطی مستقیم دارد.

در دوران اسلامی به این شهرها بخشی به نام ربض افزوده شد که محل استقرار مسلمانان بود. در دوران ساسانی وقتی تجار با کاروان های خود به حصار شهر نزدیک می شدند، مقابل دروازهٔ اصلی شهر اتراق می کردند و اهالی شهر از دروازه خارج می شدند و گاهی کالایی می خریدند(کاردم دروازه یا همان بازاربوده) بنابراین ویژگی هایی که در شکل گیری قلعهٔ ارگ مؤثر بوده اند، از این قرار است:1. عوامل اقلیمی دفاعی (انتخاب محل) 2. برج، بارو، خندق و امکانات دفاعی و نظامی3. امکانات تأمین آب4- ایمنی محل زندگی حاکم 5. عواملی مذهبی

مساحت ارگ بم

مساحت این مکان تاریخی حدود 180،000 متر مربع است که با دیوارهایی به اندازه 6 تا 7 متر و با طول 1815 متر در برگرفته شده است. این ارگ از دو قسمت مجزا تشکیل شده است که هر قسمت ویژگی های منحصر به فرد را دارد. حدود 67 برج در این مجموعه باستانی بم وجود دارد.

معماری و ساخت ارگ بم

ارگ بم در مرکز شهر بم واقع شده و از لحاظ نظامی و امنیتی در مرتفع ترین قسمت قرار گرفته است.

• قسمت حکومتی در داخلی ترین دیوار واقع شده و دارای دژ نظامی، عمارت 4 فصل، سرباز خانه، چاه آب با حدود 40 متر عمق و اصطبل با ظرفیت 200 اسب است.
• قسمت رعیت نشین که در اطراف بخش حکومتی واقع شده است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی ارتباط دهنده ورودی شهر به دژ و بازار و در ادامۀ آن حدود 400 خانه و ساختمان عمومی مانند مدرسه و مکان های ورزشی وجود دارد.
• 3 نوع خانه در این مجموعه دیده می شود که به بررسی آنها می پردازیم.

1. خانه هایی با 2 یا 3 اتاق برای خانواده های فقیر و ضعیف تر اختصاص داده می شد.
2. خانه هایی با 3-4 اتاق برای خانواده های سطح متوسط جامعه، حتی برخی از این خانه ها ایوان هم داشتند.
3. خانه های بهتر و اشرافی تر با اتاق های بیشتر با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. این خانه های به دلیل فصل های مختلف سال در مکان های متفاوتی ساخته شده بودند. مانند خانه یهودیان و سیستانی ها.

تمام خانه ها با خشت ساخته شده اند و ارگ بم قبل زلزله جزء بزرگترین مجموعۀ خشت و گلی در جهان بوده است.

امنیت و حراست

زمانی که دروازه های ورودی شهر را می بستند هیچ حیوان و انسانی نمی توانست وارد شهر شود. ساکنان شهر می توانستند به واسطه چاه آب، باغ ها و حیواناتی اهلی که در داخل ارگ وجود داشت مدت طولانی زندگی کنند. شهر توسط سربازان نظامی و دیوارهای بلند و برج ها محافظت می شد.

سیستم تهویه ارگ بم

ارگ بم علاوه بر نمای زیبای برج ها و زدوس تزیین شده دیوارهایش، بادگیرهای بسیار زیبایی هم دارد. این بادگیرها برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بنا ساخته شده بودند. گاهی اوقات در داخل ساختمان ها حوضچه هایی قرار میدادند تا با ورود باد و برخورد آن با آب حوضچه باعث خنک شدن فضا شود و از بین بردن گرد و خاک شد. برای مکان های کوچک از بادگیرهای تک سازه ای و برای مکان های بزرگتر از بادگیرهای چهار سازه ای استفاده می شد.

معرفی خانه سنتی و جذاب قلقچی دزفول