معرفی روستای زیبا و تاریخی ریاب در خراسان رضوی 

روستای ریاب

روستای ریاب در ۳ کیلومتری غرب گناباد واقع شده است. شهرستان گناباد، جنوبی ترین شهرستان استان خراسان رضوی است. روستای گلی ریاب در فاصله اندکی با قنات قصبه گناباد دارد. ریاب از جاده بین روستایی آغاز و به دسترسی ها در پایین ترین رده ها ختم می شوند. این روستا در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. روستای ریاب در طی سالیان متمادی که از عمرش می گذرد چندین بار تغییر مکان داده است، به گونه ایکه هم اکنون قبرستان قدیمی ده در درون بافت مسکونی واقع شده و مردم اقدام به ساخت خانه بر روی آن نموده اند. قبرستان جدید ده در کنار دهانه قنات و در مجاورت مزار خواجه ابومنصور ریابی قرار دارد. جمعیت این روستا طبق آمار سال ۱۳۰۹ حدود ۱۲۰۰ نفر بوده که خود دلیلی بر عظمت این روستا است.

در مورد قدمت روستا می توان گفت ریاب دارای هزار سال تاریخ مکتوب بوده و جزو قدیمی ترین روستاهای گلی کشور به حساب می آید. این روستا در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. قدمت روستای ریاب به قرون اولیه اسلامی مربوط است .

وجه تسمیه

ریاب بر خلاف اعتقاد بعضی در مورد وجه تسمیه آن که معتقدند «ری آب» است، تسمیه صحیح آن «رمی آب» است، زیرا رشته قنات طولانی آن بیش از بیست کیلومتر امتداد دارد و از جنوب شرقی به طرف شمال غربی در امتداد است.
سلطان حسین تابنده در کتاب مفصل خود با عنوان تاریخ و جغرافیای گناباد می گوید: ریاب دارای آب شیرین و گوارا است و در واقع بدین علت اصل آن روی آب بوده است.

چگونگی شکل گیری و هسته اولیه

مشخصات و ویژگی های زمین و عوارض طبیعی بستر روستا در شکل گیری سیمای کالبدی روستا نقش عمده ای ایفا می کند. در زمره این ویژگی ها شکل پستی ها، جنس زمین، موقعیت آن نسبت به عوارض طبیعی مثل رودخانه و … تأثیرات بارزتری دارند. ریاب روستایی مسطح و صفحه ای است که بدون برنامه از پیش تعیین شده در دشت شکل گرفته است. عمده ترین عامل قابل تشخیص در شکل دهی معابر روستا شکل گیری معابر همراه به حرکت آب و مسیر نهرها و رودخانه های جاری در روستا است. هسته اولیه روستا در حدود ۲۰۰ سال قبل به وجودآمده است و مرحله اول توسعه روستا از مرکز روستا در محل قلعه آغاز شد و به تمامی جهت ها به خصوص شمال و شمال شرق گسترش یافت. گرایش رشد روستا ابتدا به سمت شمال غرب نمایان است. در این مرحله وسعت روستا بسیار کم بود، الگوی معماری در بخش کهن روستا برای مدت های مدیدی ثابت ماند و به همین سبب امکان تفکیک زمانی وجود ندارد. فقط حضور قلعه را به عنوان هسته اولیه روستا می توان ذکر کرد. بناهای این بخش آب انبار مسجد و سردابه های مشرف به مسجد حمام ساختمان های سه گانه خوانین روستا (خاندان ناصریان ) از این جمله هستند.
مرحله بعدی توسعه تا زمان انقلاب اسلامی در جهت شرق هسته اولیه اتفاق افتاد. وجود باغات از عوامل اصلی این تغییر جهت بود. بعد از این مرحله روستا با کمبود اراضی مناسب توسعه روبه رو شد، زیرا بافت آن از طریق شمال و شرق توسط باغات محصور شده است.

اقلیم و آب و هوا

اقلیم بومی منطقه به دلیل قرار گرفتن در حاشیه کویر و دوری از دریا به طور کلی از نوع آب و هوای صحرایی و بیابانی گرم و خشک است. از مهم ترین ویژگی های اقلیم منطقه پدیده خشکی است. این روستا از نظر پهنه بندی اقلیمی، در اقلیم گرم و خشک قرار دارد.

معماری روستای ریاب گناباد

خانه های روستا به دلیل اقلیم گرم و خشک آن به صورت بافتی متراکم با کوچه ها و خیابان های کم عرض در میان دشت استقرار یافته اند. در اغلب کوچه های این محله، ساباط یا سقف هایی برای ایجاد سایه ساخته شده اند.

خانه های جدیدتر روستا، معمولا در یک طبقه با سقف مسطح ساخته شده اند. سقف خانه های قدیمی نیز گنبدی شکل است. مصالح به کاررفته در ساخت بناهای قدیمی این روستا اغلب گل، سنگ، خشت و چوب است. اما در ساخت خانه های جدید از مصالحی مانند سیمان، گچ، آجر و تیرآهن نیز استفاده شده است.

خانه های قدیمی این روستا به دلیل قرار گرفتن در منطقه گرم و خشک، معماری آن ها به سبک خانه های کویری ایران است که دارای هشتی، بادگیر، ایوان و سرداب و البته سقف های گنبدی و طاق دار هستند و معماری اصیل و زیبای ایرانی را به نمایش گذاشته اند. جهت گیری خانه ها به گونه ای است که به کمک بادگیرها وزش بادهای کویری، ساکنان منازل را در گرمای طاقت فرسای روزهای بلند تابستان خنک کند.

قلعه اصلی پیرامونی روستا به شکل مربع بوده و هر ضلع آن صد قدم طول دارد. دیواره های قلعه از جنس گل به همراه سنگ های ریز و درشت است که امروزه نیز وجود سنگدانه ها قابل تشخیص است. در ۴ گوشه این مربع، ۴ عدد برج برای نگهبانی از روستا ساخته شده است. ۲ عدد برج هم در داخل قلعه ساخته شده بود که وظیفه حفاظت داخلی قلعه را برعهده داشت.

حداقل ارتفاع این برج ها ۱۰ متر است و چهار طبقه دارد. دور تا دور این قلعه خندقی به عرض تقریبا ۶ متر و عمق ۴ متر کنده شده که در مواقع خطر دشمن، آن را پر از آب می کردند. این خندق راه آنان را سد کرده و محافظی دیگر برای قلعه محسوب می شده. هم اکنون خندق به علت آلودگی پر شده، گفته می شود که بافت معماری مهندسی ریاب، ۱۰ قرن سابقه دارد.

جاذبه های گردشگری و زیبایی های روستای ریاب

روستای ریاب با طبیعت زیبا و سرسبز، مزارع طلایی و باغ های پربار میوه، پر شده از چشم اندازهای دلپذیر که در فصل بهار و تابستان سرشار از طراوت و زیبایی می شود.

این روستای کهن و زیبا علاوه بر طبیعت سرسبز و خرم، جاذبه های تاریخی بسیاری نیز دارد. می توان به بافت قدیمی روستا با معماری سنتی شامل تعداد زیادی خانه های مسکونی قدیمی، آب انبار، مسجد، برج و باروی باقی مانده از قلعه پیرامونی روستا، حمام، بادگیرها، مزار خواجه ابامنصور، کوشک باغ گلشن و… اشاره کرد.

قلعه

این روستا دو قلعه تودرتو دارد که هر قلعه دارای برج و بارویی جداگانه است. درون قلعه میانی مهمان خانه بزرگی بوده که سالخوردگان روستا آن را به یاد دارند. درداخل قلعه دوم خانه های متعددی وجود داشته که افراد خارج قلعه خواروبار و اشیاء قیمتی خود را در آنجا می گذاشتند. قلعه اصلی روستا به شکل مربع بوده و هر ضلع آن صد قدم طول دارد. دیواره های قلعه از جنس گل به همراه سنگ های ریز و درشت است که وجود سنگدانه ها قابل تشخیص است. در ۴ گوشه این مربع، ۴ عدد برج برای نگهبانی ساخته شده است. ۲ عدد برج هم در داخل قلعه ساخته شده بود که وظیفه حفاظت داخلی قلعه را بر عهده داشت. حداقل ارتفاع این برج ها ۱۰ متر بوده است.
دورتادور این قلعه خندقی به عرض تقریبی ۶ متر و عمق ۴ متر کنده شده بود که در مواقع خطر دشمن آن را پر از آب می کردند تا راه آنان را سد کنند که خود محافظی دیگر برای قلعه بود. هم اکنون خندق به علت آلودگی پر شده است. دو برج دیگر در روستای ریاب وجود دارد که در قسمت غربی روستا است. برج کوچک در حاشیه محور شرقی به غربی روستا و برج بزرگ ضلع غربی در مجاورت منزل علیپور قرار دارد. این برج با تناسبات زیبای حاکم بر عرض طول و ارتفاع و طاق زیبای مستقر در گذر برج کنگره های متناسب در لبه برج و بازشوهای ظریف اطراف آن جزء یکی از شاخص های عمده معماری است. این برج ۴ طبقه بوده و هر قسمت مخصوص یک عمل در نظر گرفته شده بود.طبقهآخر آن محل نگهبانی بوده است.

خانه ناصریان

در چوبی این خانه بزرگ، به یک هشتی باز می شود که محل انتظار مهمان ها بوده است. هشتی طوری قرار دارد که به هیچ وجه داخل خانه دیده نمی شود. پس از هشتی وارد یک راهرو می شویم که ما را به درون حیاط خانه رهنمود می کند. این خانه ها هیچ گونه پنجره ای به بیرون ندارد و تمام درها و پنجره ها به سمت حیاط خانه باز می شود. حیاط خانه محوطه ای به مساحت ۱۷۵ متر است که به جز قسمت باغچه از خشت های خام پوشیده است. در قدیم حوضچه ای زیرزمینی در وسط حیاط قرار داشته که برای ذخیره آب استفاده می شده است.
یکی از جاذبه های خاص این روستا پخت نان است. در روستاهای گناباد حرفه پخت نان مختص زنان است. ابتدا آرد را با آب و خمیر ترش به میزان مناسب مخلوط کرده و از آن خمیر می سازند. آنگاه خمیر را اصطلاحا «چونه» کرده و پس از پهن کردن به دیوارهای تنورهای هیزمی می چسبانند تا پخته شود. در روستای ریاب انواع مختلفی از نان ها طبخ می شود.

نمد مالی

نمد مالی یکی از حرفه های بومی صنعتگران روستاهای گناباد است. محصولاتی مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی، نمد زیرانداز از جمله فرآورده هایی است که علاوه بر رفع نیازهای روستاییان به گردشگران و مسافران نیز عرضه می شود.

اهالی ریاب از مهمانان و گردشگران روستا با آداب ورسوم دیرینه خود مانند بازی های محلی، رقص های محلی به ویژه چوب بازی، کشتی سنتی و آوازها و موسیقی محلی (با سازهای نی، دوتار، سرنا و دهل) استقبال می کنند.

مسیر دسترسی

روستای ریاب از طریق شهر گناباد با جاده ای آسفالت قابل دسترسی است. معبر اصلی روستا، جهت جنوب شرقی به شمال غربی دارد و با دو مسیل با جهت جنوب غربی به شمال شرقی قطع می شود.