معرفی طرح و نقش شکارگاه در فرش

فرهنگ چندهزار ساله ایرانیان و تمدن های باستانی ، عزت و شکوهی است که هر ایرانی به آن می بالد و در هر کجای جهان باشد در پس ذهنش به آن افتخار می کند. تمدنی که با شهرسازی و شعر و ادب و فرش بافی و غیره و غیره شناخته می شود ؛ عظمت پیشینیان را به رخ جهان ماشینی امروز می کشند و یادآور مردمانی هستند که روزی فکر و روح خودشان را رج به رج و آجر به آجر به آثار فاخر تبدیل کرده اند تا ما بتوانیم سرمان را بالا بگیریم و بگوئیم ایرانی هستیم. ایرانی سرفراز و استوار در دل تاریخ با مردمانی که هنر را فهمیده اند و زیبایی انسان بودن را در دل آثارشان به ودیعه گذارده اند. فرش دستباف و طرح و نقش شکارگاه یکی از همان آثار خارق العاده است.

هنری که نه تنها برای مفروش کردن فضای خانه بلکه چون دفتری برای به تصویر کشیدن درد دل مردمان کهن به وجود آمده است. فرش دستباف کتابی است که اگر ورق بزنیم در لابه لای ورقه های آن ، سبک و سیاق زندگی پیشینیان را مشاهده می کنیم. چنان که انگار نقوش و طرح ها زنده اند و روز به روز و واقعه به واقعه تاریخ را برایمان روایت می کنند.

طرح و نقش شکارگاه، به عنوان یکی از طرح های اصیل فرش ایرانی را می توان جلوه گاهی از هزران حرف و سخن، خاطره، درد دل و هر آنچه که از قلب بافنده ی آن برخاسته است دانست. دنیایی که حتی تپش قلب و نفس های بافنده اش در میان تار و پود آن نهفته است.

نقش های مختلف فرش ها هر یک می تواند بیانگر موارد مهم و قابل اشاره ای از جزئیات فرهنگی و برهه ای از تاریخ باشد که فرش در آن زمان بافته شده است. خصوصا فرش دستباف ایرانی، که جهانی از زیبایی ها و رازهای تاریخی و فرهنگی را در دل تار و پودهای خود نهفته دارد. از میان این طرح ها می توان به نقش فرش گلستان، لچک ترنج، طح و نقش شکارگاه و ... اشاره کرد. در ادامه طرح و نقش شکارگاه بررسی شده است.

طرح و نقش های گوناگونی که از دوره های گذشته ‍ی تاریخ در میان ایرانیان رواج داشته است نیز مانند سایر آداب و رسوم ایران در طی گذر تاریخ دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده است. هنر دست هریک از مردمان ایران به وسیله ی طرح و نقش فرش ها در میان تار و پود های فرش نقش بسته است.

طراحی هریک از این فرش ها حرف های بسیاری را برای گفتن دارند. گاه رازهایی که فقط بافندگان از آن با خبر هستند. علاقمندان بسیاری نیز وجود دارند که دوست دارند اطلاعات زیادی را از نقش فرش ها به دست آورند.

یکی از این طرح های چشم نواز طرح و نقش شکارگاه است. در طرح و نقش شکارگاه، بر روی فرش نقشی از حیوانات گوناگون مانند آهو، گوزن و حتی حیوانات وحشی بافته شده است.

طرح و نقش شکارگاه

بحث راجع به انواع طرح و نقش فرهنگ انتها ندارد. می شود ساعت ها در مورد طرح های باستانی قبل از اسلام و طرح های اسلیمی بعد از اسلام صحبت کرد. از طرح های محرابی گفت و از طرح محرمات شنید. طرح های اقوام و فرهنگ های مختلف ایران که درازایی به قدمت تاریخ ایران دارد. از طرح فرش مردمان کردنشین گفت تا هنر دست مردم بلوچ. از گره به گره فرش بافته دست زنان شمالی گفت تا رج به رج فرش گرم مردمان خون گرم جنوب.

اما قرار است به طرح و نقش شکارگاهی بپردازیم. زمینه طرح شکارگاهی فرش ، جنگل یا بیشه زار است که تصاویر حیواناتی نظیر آهو ، گوزن ، خرگوش و حتی حیوانات وحشی بر آن نقش بسته است. حال می تواند تصویر صیاد یا شکارچی مشغول به صید در آن باشد یا نباشد. شمای کلی از طرح شکارگاهی گیاهان بیشه و حیوانات هستند و تصویر شکار انسان یا حیوانات را نشان می دهد. دلیل بافت فرش به این سبک و سیاق را باید در زندگی نیاکان جست وجو کرد که به آن هم خواهیم پرداخت.

روایت تاریخی طرح و نقش شکارگاه

بر طبق شواهد و اسناد تاریخی ، در زمان هخامنشیان باغات و دشت ها سرسبز بوده و گونه هایی زیادی از حیوانات در آن می زیسته اند. اعتقاد هخامنشیان در آن زمان این بود که این باغات و مراتع مقدس هستند و احترام زیادی برای آن قائل بودند. هخامنشیان مراتعی را که دارای روئیدنی های فراوان و شکارهای بسیار بود ، شکارگاه خود قرار دادند و روزی خود را از دل آن به دست می آوردند. شاید به این دلیل است که آن را مقدس می شمردند. علاقه پادشاهان و بزرگان هخامنشی به شکار در مراتع و نوع اعتقادات مردم آن زمان باعث شد که این سنت جایی در میان نقوش فرش برای خود باز کند و سالیان سال هم پابرجا بماند و اکنون به دست ما برسد.

موضوع شکار در هنر نگارگری هر دوره ای از انواع رویکردها و اندیشه های مختلف مناسب با زمان خود بهره مند بوده است. شاهان صفوی با برپایی کارگاه های خاص هنری و نقاش خانه ها، هنر نگارگری را به صورت هنری کاربردی در آوردند. آنان با در اختیار گرفتن نگارگران، از آنان خواستند تا نقوش و تصاویری برای سایر تولیدات هنری همچون قالی فراهم کنند. بی شک می توان گفت از دلایل ماندگاری فرش های دوره صفوی، تبعیت و الگوپذیری از اصول و معیارهای استاندارد و تعریف شده ای بود که در حوزه نگارگری به کار گرفته می شد و از آنجا که در دوره صفوی به خصوص مکتب تبریز، نگارگران و پیروان سبک بهزاد از جمله سلطان محمد، نگارگری را به اوج خود رساندند؛ چنین پیشرفتی در حوزه فرش نیز برای ما قابل توجیه می باشد. در این دوره، طراحان فرش به تاثیر نقش شکار در نگارگری های عصر خود به طراحی فرش هایی با مضمون شکار پرداختند. یکی از این نمونه فرش ها «فرش شکارگاهی وین» اثر سلطان محمد است. با بررسی مبانی زیبایی شناسی طرح و نقش فرش وین، این سوال مطرح است که تا چه اندازه ممکن است مبانی زیبایی شناسی این طرح ها در فرش مذکور متاثر از نگاره «شکار بهرام در مقابل آزاده» اثر سلطان محمد بوده باشد؟ اصول طراحی نقش مایه ها در فرش، مستلزم تسلط و شناخت پیرامون طرح و رنگ در آثار نگارگری است. در این مقاله با هدف بررسی شواهد و اثبات عوامل شناخت خالق هر دو اثر، ارکان و اصول زیبایی شناسی فرمی هر دو اثر مورد مطالعه تطبیقی قرار خواهد گرفت. ضرورت انجام این تحقیق، استخراج استانداردی مدون در جهت بهبودی هر چه بیشتر وضع موجود در مورد طرح فرش و نگارگری است. مطالعه هر دو نمونه به صورت موردی و تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز براساس روش استقرایی خواهد بود.

طرح های به کار رفته در طرح شکارگاهی

باورهای مردم و واقعیات موجود باعث می شد تا هنرمند فرش باف آثار خود را بر پایه آنها بیافریند. یعنی هنرمند یا واقعیت را موبه مو در طرح خود می آورده و یا اینکه به خیال و باورهای خودش آن را می پرورانده و شاخ و برگ می داده است.

دقت و کاوش در طرح و نقش شکارگاهی فرش ، انسان را متوجه چند نکته می کند. اول اینکه لباس صیادان دربردارنده این نکته است که معمولا اشراف و پادشاهان برای شکار به شکارگاه می رفتند و نه مردم عادی. ضمن اینکه آلات و وسایل شکار مثل نیزه یا تیروکمان یا… را هم به تصویر می کشد.

تراکم و انواع گیاهان تصویر هم گویای این حقیقت است که بارندگی در این مراتع در قدیم زیاد بوده و آب وهوا هم مطبوع و خوشایند رویش گیاه بوده است.

نقش حمله شیر به گاو

این نقش را در تخت جمشید و دیگر آثار باستانی ایران می توان مشاهده کرد که در آن معمولا شیری در حال حمله گاوی نشان داده شده است. لازم به ذکر است که در نمونه های جدیدتر، شیر به پلنگ یا ببر تغییر یافته است.

دلیل این تغییر را می توان ایجاد تنوع در نظر گرفت. این نقش که «گرفت و گیر» خوانده می شود، یاد آور یک نقشه ی باستانی معروف از وجود انواع حیوانات در فردوس های باستانی است که با این توجه می توان گفت اصالت هخامنشی طرح و نقش شکارگاه را نیز تایید می کند.

در یکی دیگر از انواع طرح و نقش شکارگاه شاهی در صحنه شکار دیده می شود. اما اگر در طرح هایی تعداد شکارچیان بیش از یک نفر به همراه لباس ها، زیورآلات و... شاهانه باشد، که یکی درشت تر و در وسط صحنه به تصویر کشیده شده است، نشان دهنده حضور شاه، شاهزادگان، درباریان و نزدیکان خاندان شاهی در صحنه ی شکارگاه است.

در حال حاضر هیچ یک از فرش ها با طرح و نقش شکارگاه شباهت زیادی با نمونه های اصیل خود نداشته و حتی و همراه با زوال و پسرفت نیز بوده و از اصالت افتاده اند.

با نگاهی به تاریخ شکار و شکارگاه در ایران در دوران هخامنشی و ساسانی (با تاکید بر طح و نقش شکارگاه) می توان گفت شکار نیز به درازای عمر بشر قدمت دارد و همچنین تنها حرفه ای بوده که بشر از بدو پیدایش دلبسته ی آن بوده است. تمایل ایرانیان به شکار و شکارگری ریشه ای دیرینه دارد. با این وجود می توان گفت علاقه و دلبستگی ایرانیان به شکار و شکارگری جایگاه ویژه ای در زندگی و فرهنگ ایرانی داشته است به گونه ای که توانسته تا هزاران نسل بعد از خود به وسیله فرش هایی با طرح و نقش شکارگاه تجلی گر این جایگاه و علاقه باشد.

در صحنه هاي شکارگاهی، سوارکاران سوار بر اسب خود با استفاده از تیر و کمان، کمند و شمشیر و … در حال شکار حیوانات اند. این دسته از فرش ها به طور کلی به دو صورت طراحی می شوند:

شکارگاهی جنگل: در این روشِ طراحی، اطراف سوارکاران، درختانِ جنگلی بلند قامت دیده می شود.

شکارگاهی بوته زار: در برخی از صحنه هاي شکارگاه، سوارکاران در دشت هاي سرسبز با بوته هاي کوتاه، تپه ها و گل ها، در حال شکار حیوانات طراحی می شوند.

مقایسه نقش شکارگاه قدیم و جدید

می توان طرح و نقش شکارگاهی قدیم و جدید را مقایسه کرد و تفاوت های آن را پیدا کرد. به طور مثال در طرح و نقش شکارگاهی صفوی ، شخص صیاد که پادشاه صفوی بوده است به طور واضحی به تصویر درآمده است. تاج و وسایل زینتی مخصوص پادشاهان صفوی گواه این مدعا است. ضمن اینکه در برخی از طرح ها جمعیت خدم و حشم و ندیمان و آشپزان و همراهان پادشاه هم مشخص است که ما در طرح های جدید آن را نمی بینیم.

انواع جدید طرح و نقش شکارگاهی تحت تاثیر عواملی مثل مینیاتور قرار گرفته اند و از آن حالت سنتی فاصله پیدا کرده اند. ضمن این که در این طرح ها مناظر از حالت دشت و مرتع خارج شده اند و شکل کوهستانی به خود گرفته اند.

انواع فرش با طرح و نقش شکارگاه

طرح و نقش شکارگاهی را با انواع دیگر طرح و نقش فرش درآمیخته اند و حالتی بینابینی زیبایی پیدا کرده است. در این میان طرح و نقش شکارگاه سراسری ، طرح و نقش شکارگاه ترنج دار ، طرح و نقش شکارگاه درختی و … را می توانیم مثال بزنیم که آمیخته ای از طرح و نقش شکارگاه با سایر طرح های فرش هستند.

در ماهیت خود طرح و نقش شکارگاهی هم تفاوت هایی دیده می شود که هریک بیانگر حالتی یا مفهومی هستند. مثلا طرح شکار پادشاهان با شکار حیوانات وحشی متفاوت بوده و مفاهیم خود را دارد. حضور چند انسان در تصویر که یکی شاخص تر از بقیه است و با لباس شاهانه آراسته شده است ، تصویر شکار پادشاهان دوره های مختلف با درباریان و نزدیکان است.

اما نوع دیگری هم وجود دارد و آن هم تصویر حمله حیوانات وحشی به صید است. از شاخص ترین این نوع طرح ، تصویر حمله شیر به گاو است. این نقش که «گرفت وگیر» هم نامیده می شود و در تصاویر تخت جمشید هم مشخص است ، نمایانگر حضور حیوانات در فردوس های باستانی است. اصالت هخامنشی طرح و نقش شکارگاه از این نوع طرح مشخص می شود. البته با گذشت زمان تصویر شیر به ببر یا پلنگ تغییر کرده است و اصالت خود را از دست داده است.

امروزه فرش های ماشینی با طرح و نقش شکارگاهی تولید می شود که هر چند اصالت فرش دستباف را ندارند اما کیفیت قابل قبول و قیمت مناسب تری دارند. برای کسانی که تمدن ایران برایشان اهمیت دارد و یا کسانی که به دنبال طرح متفاوتی نسبت به طرح های روتین بازار هستند ، طرح و نقش شکارگاهی پیشنهاد خوبی است. قیمت این نوع فرش با توجه تراکم ، شانه ، جنس و ابعاد فرش متنوع است و برای توان های مالی مختلف گزینه مناسب است.

در نقشه های قدیمی و اصیل طرح و نقش شکارگاه، می توان به شکارگاه صفوی اشاره کرد. در شکارگاه های صفوی صحنه شکار به گونه ای است که در آن حضور پادشاه هنگام شکار به صورت آشکار نقش بسته شده است. بدین شکل که شاه دارای تاج و دیگر زیورهای پادشاهی است که معمولا در روزگاران کهن پادشاهان رواج داشته است. همچنین می توان به حضور شکاربانان، خدمتکاران، زنان، آشپزها و هر آنچه که در یک شکارگاه شاهانه حضور داشته اند اشاره کرد.

لازم به ذکر است که در طرح و نقش شکارگاه های جدید که تحت تاثیر عواملی همچون مینیاتور طراحی شده اند، شکارگاه اغلب به صورت منظره ای کوهستانی طراحی شده است.

معروفترین قالی شکارگاه

از قالیهای تاریخی شکارگاه یکی در «موزه پولدی پزولی» است که اندازه آن 90/6×60/3 متر است با رنگ آبی سیر در زمینه. نقش مرکزی فرش لچک ترنجی است سرخ رنگ با شاخه و برگ و شکوفه و گل. در وسط ترنج آمده است:
«شد از سعی غیاث الدین جامی* بدین خوبی تمام این کار نامی -929» و نقش حاشیه آن اسلیمی های پخن دوگانه است با شاخه های پرگل و سوارانی که از پی شکار می تازند. در تنه فرش نیز چند بیت شعر است که برخی اصطلاحات قالیبافی را می توان در آن دید: « این نه فرش است گل نسرین است... نقش زنجیره او کرده عیان*جدول آب به هر گوشه روان.برگ اسلیمی او در دیده* زلف حوری است به هم پیچیده، هست هر برگ ختایی به نظر* سربسر کاله سیراب دگر...تارش از رشته جان بافته اند* بهردارای جهان بافته اند». قالی دیگری در «موزه هنر و صنعت» وین است با رنگ چهره ای مایل به عنابی در زمینه لاکی سیر در حاشیه. این قالی ابریشمی که تار و پود و پرز آن از ابریشم است و بخشهایی از نقش آن نیز با نخ نقره ای بافته شده است. به عقیده برخی از کارشناسان، سر آمد همه قالیهای جهان است.
در هر اینچ (54/2 سانتیمتر مربع) آن 27×29 گره به کار رفته است و به این دلیل ریز باف ترین فرشی است که از دوره «صفوی» به جا مانده است. نقش مرکزی فرش ترنجی است هشت گوشه و سبز رنگ با نقشهای اژدها، مرغ آتشخوار و در وسط و در هر گوشه فرش، یک چهارم ترنج، و شکارچیان سوار در حال حمله به گروهی از حیوانات. در حاشیه که رنگ آن سرخ ارغوانی است، ریفی از آدمهای بالدار در زمینه ای با نقش پرندگان و گل و نگارههای مارپیچ دیده می شوند که همچون فرشتگان می نمایند و ظرف میوه به سوی هم گرفته اند. کارشناسان تنها عیب این قالی را رنگ عنابی روشن متن آن می دانند که احتمالا به هنگام بافت سیرتر و زیباتر بوده است.

با طرح و نقش شاه عباسی (گل پالمت) در فرش آشنا شوید