زندگینامه حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای معاصر عرفان اسلامی

میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (۱۲۷۴ ه‍.ق تبریز–۱۳۴۳ ه‍.ق قم) از علمای معاصر فقه و اصول و اخلاق و حکمت و عرفان اسلامی بوده است.

تولد ملکی تبریزی

جواد ملکی تبریزی فرزند میرزاشفیع بود، در تبریز متولد و به دلیل نسبتش با خانواده ملک التجار تبریزی به ملکی معروف شد. سال تولد وی ۱۲۷۴ قمری است.

تحصیلات ملکی تبریزی

میرزا جواد ملکی تحصیلات خود را در نجف نزد علما و استادان بزرگ آن زمان فرا گرفت. او در زمینه اخلاق و عرفان از بهترین شاگردان مکتب آخوند ملا حسینقلی همدانی بود. میرزا جواد ملکی تبریزی در حدود سال ۱۳۲۱ هجری قمری به ایران آمده و در زادگاه و موطن اصلی اش تبریز به ترویج علوم دینی پرداخت و در اوایل مشروطه به سال ۱۳۲۹ هجری قمری به خاطر نامساعد بودن اوضاع تبریز به قم رفت و در قم به تربیت روحانیان مشغول بود. در زمانی که عبدالکریم حائری به قم آمد و حوزه علمیه قم را تأسیس کرد، میرزا جواد مکتب اخلاقی و تهذیب نفس را تشکیل داد که شاگردان زیادی زیر نظرش تربیت شدند. درس اخلاق او بر دو قسم بود: درسی که در منزل تشکیل می شد و برای تعدادی از شاگردان خاصش بود؛ و درسی که در مدرسه فیضیه قم برای عموم مردم می گفت.

بازگشت ملکی تبریزی به تبریز

سال های هجرت و روزهای تشرف در نجف با انبوه بركات همراه بود و تلاش بسیار در راه تحصیل و تهذیب رهاوردهای مباركی در پی داشت. تا این كه میرزا جواد آقا در سال ۱۳۲۱ قمری / ۱۲۷۰ ش. آهنگ رجعت به ایران كرد و به زادگاهش تبریز وارد شد. جاذبه معنوی او روشن ضمیران پاك را بسان پروانه هایی عاشق گرداگردش به پرواز درآورد و از محضر پر فیض وی آنان را سیراب ساخت. دانش پژوهان از بارش دانش وی بهره می بردند و مردم نیز با قلبی مطمئن و روحی پرشور اطراف او حلقه می زدند. در این سال ها بود كه واقعه مشروطه پدید آمد و ارتش روسیه بخشی از آذربایجان را اشغال كرد، مردم بی پناه آن خطه به خاك و خون كشیده شدند و شهر تبریز محاصره گردید. راهی غیر از ترك دیار باقی نماند. از این رو حاج میرزا جواد آقا به دور از چشم متجاوزان رو به سوی تهران گذارد و از آن جا به زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام شتافت. سپس به قم مهاجرت كرد و این شهر را وطن دوم خویش قرار داد. ارمغان ارزشمند دوران تحصیل و تدریس حاج میرزا جواد آقا، ژرف نگری و اندیشمندی بسیار نسبت به اوضاع جهان بود. وی صاحب سیرتی سیاسی شده بود و همواره حوادث را با دیده بصیرت و بینش می نگریست. حكومت زمان خود را مردود می دانست و صاحب منصبان را افرادی ناپاك و غاصب می شمرد. هیچ گاه روی خوش به آنان نشان نمی داد و با زبان دعا، ناخرسندی خویش را نسبت به اوضاع ابراز می نمود. افرادی كه برای مشورت به حضورش می شتافتند از قبول كارهای دولتی منصرف می ساخت و سردمداران حكومت را همچون ستمگران بنی امیه و بنی عباس قلمداد می كرد.

تدریس و تهذیب ملکی تبریزی در قم

سال ۱۳۲۹ ق. قم پذیرای وجود حاج میرزا جواد آقا شد. در آن ایام این شهر از حداقل امكانات محروم بود، جمعیتی اندك داشت و هنوز حوزه علمیه مقدس و پربركتشان تأسیس نشده بود. این عارف فرزانه اندكی پس از ورود، به درخواست برخی از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق برپا كرد. درس «فقه» كه متن آن مفاتیح فیض كاشانی بود و در پی آن درس «اخلاق و عرفان» برای عموم مردم كه در مدرسه فیضیه تشكیل می شد. درس دیگری برای بعضی از خواص در منزل حاج میرزا برقرار می شد كه اخلاق و عرفان موضوع آن بود. علاوه بر این، نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام نیز از سوی ایشان اقامه می گردید؛ كه امام خمینی و آیت الله بهاء الدینی از جمله افرادی بودند كه در نماز حاج میرزا جواد آقا شركت می كردند. تابناكی سال های حضور این شخصیت علمی عرفانی، زمینه ساز هجرت بسیاری از علما و بزرگان به سوی این خطه گردید. در آن ایام عوام و خواص از سرو سبز وجود ایشان بهره های وافر می بردند و منزل وی دارالشفای روان مردم زجر دیده و مصیبت زده بود. لطافت سخنان این فرزانه سخت كوش در مناسبت های مختلف، امواج مردم را لبریز از شادی و نشاط در ایام عید و سرور معصومین علیهم السلام می نمود و جرعه های معرفت بسیاری در ایام رحلت و عزا در كام وجود آنان سرازیر می كرد.

استادان ملکی تبریزی

• آخوند ملا حسینقلی همدانی
• میرزا حسین نوری
• آقا رضا همدانی
• آخوند خراسانی

شاگردان ملکی تبریزی

• حسین فاطمی قمی
• آخوند ملا علی همدانی
• سید جعفر حسینی شاهرودی
• میرزا خلیل کمره ای

بر خلاف اینکه مشهور است سید روح الله خمینی هم شاگرد وی بوده، او به جز دو جلسه از درس ملکی تبریزی استفاده نکرده است. سید روح الله خمینی به وی ارادت خاص داشته و علاقه مندان به تهذیب و وارستگی را به مطالعه کتابهای او راهنمایی می کرده است از جمله در کتاب «چهل حدیث» خود، مطالعه «رساله لقاءالله» ملکی تبریزی را توصیه می کند.

درگذشت ملکی تبریزی

میرزا جواد ملکی تبریزی روز یازدهم ذیحجه سال ۱۳۴۳ قمری (۱۱ تیر ۱۳۰۴ خورشیدی) درگذشت. آرامگاهش در قبرستان شیخان شهر قم قرار دارد.

زندگینامه استاد شهید مرتضی مطهری استاد فلسفهٔ اسلامی