منابع دیجیتالی چیست؟ 

جایگاه منابع دیجیتالی در استناد به منابع

در گذشته، محققان برای دستیابی به منابع تحقیق باید به کتابخانه ها مراجعه کرده، با کاوش در میان کتاب ها به موضوع مورد علاقه خود دست می یافتند و در تحقیق خود نیز نام کتاب یا مجله منبع را ذکر نموده، مطلب مورد نظر را از آن نقل قول می کردند. اما امروزه با پیشرفت فناوری، منابع دیجیتال نیز به کمک محققان آمده و کار را برای آنها ساده تر نموده است؛ چنان که به عنوان منبع جدید و مهمی در پژوهش های پژوهشگران شناخته می شوند. هم اینک منابع دیجیتالی، مزایایی دارند که قبلاً هرگز در اختیار کسانی که به کتاب ها و مجلات کاغذی مراجعه می کردند، نبود.

به عنوان مثال، ویژگی امکان جستجو در منابع دیجیتال هرگز با جستجو در منابع کاغذی قابل مقایسه نیست. در منبع دیجیتال، محقق می تواند در عرض چند ثانیه کلمه یا عبارت مورد نظر خود را در میان هزاران جلد کتاب و مجله جستجو کند و نتایج این جستجو را به صورت مرتب شده بر اساس میزان ارتباط و یا تاریخ تدوین به دست آورد؛ در حالی که در نسخه کاغذی محقق باید کتاب ها و مجلات را یک به یک ورق زده و حداکثر با کمک فهرست هر منبع به مطلب مورد نظر خود دست یابد.

ویژگی دیگر منابع دیجیتالی، سهولت تهیه آن است. مشکلاتی که محققان برای تهیه و تکثیر کتاب و مجله کاغذی دارند، از قبیل هزینه و زمان، در نسخه دیجیتالی بسیار کمتر است. حتی پژوهشگر می تواند حاصل تحقیق خود را با کمترین هزینه و در کوتاه ترین زمان بر روی شبکه اینترنت عرضه کرده، در دسترس عموم قرار دهد. همین عامل، باعث شده که امروزه نسخه دیجیتال بسیاری از منابع قدیمی، بیشتر از نسخه های کاغذی آن در دسترس باشد.

سهولت حمل و نقل و دسترسی به آثار مورد نیاز نیز از دیگر مزایای منابع دیجیتالی است. امروز اگر محقق علوم اسلامی یک نسخه از نرم افزارهای کتابخانه ای همچون معجم فقهی را در اختیار داشته باشد، از مراجعه به کتابخانه بی نیاز است و هر کجا که باشد می تواند به انجام پژوهش بپردازد. اگر این منابع بر روی شبکه قرار داشته باشند، کار دسترسی محقق بسیار ساده تر خواهد بود و او می تواند با کمترین هزینه از هر کجای دنیا به پایگاه اطلاعاتی وصل شود و از محتوای منابع آن استفاده کند؛ به عنوان مثال، مشترکان کتابخانه دیجیتال کوستیا (www.questia.com) در هر کجا با دسترسی به اینترنت به بیش از 500 هزار منبع علمی، اعم از کتاب و مقاله، دسترسی دارند.

با همه مزایایی که برای نسخه های دیجیتال ارائه شد، این منابع برای مستند قرار گرفتن مشکلاتی دارند که در نسخه های سنتی چاپی وجود نداشته است.

وقتی کتابی چاپ می شود، نسخه های متعدد و همسانی در یک نوبت از چاپ منتشر می شود که هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارد و هر محققی که یک نسخه از چاپ خاصی از یک کتاب را مشاهده نماید، مطمئن خواهد بود که نسخه های دیگر این کتاب نیز دقیقاً همسان و همانند همین نسخه است؛ ولی در نرم افزار نسخه ها با سرعت بیشتری تجدید می شوند و ایجاد تغییر و تصحیح در نسخه های متعدد بسیار آسان تر و کم هزینه تر از تجدید چاپ کتاب است. بارها مشاهده شده است که نرم افزاری در عرض مدت کوتاهی دارای نسخه های متعدد بوده است که در هر کدام تغییرات کوچک و بزرگی از نظر ساختار فنی و محتوایی به وجود آمده است. این نگرانی، در نرم افزارهای تحت شبکه اینترنت دو چندان است؛ چرا که متصدیان پایگاه ممکن است در هر لحظه بخشی از محتوا را به قصد اصلاح و یا تکمیل تغییر دهند.

مشکل دوم، تغییرات سریع در نوع برنامه نویسی و حتی سیستم عامل های رایج در بازار رایانه است؛ زیرا پس از مدتی برنامه های قدیمی منسوخ شده، با سیستم عامل های جدید سازگاری ندارد. برخی از نرم افزارهای حدیثی که در بدو ورود رایانه به قم تهیه شده اند، دیگر در سیستم عامل هایی چون Windows XP که طبق آمار موجود مورد استفاده بیشتر کاربران رایانه است، قابل اجرا نیستند. به همین دلیل، اگر کسی مطلبی را در تحقیق خود از این نرم افزارها نقل کرده باشد، حتی در صورت در دسترس بودن این نسخه ها دیگر به سادگی امکان مشاهده و استفاده از آنها وجود ندارد.

انواع منابع دیجیتالی از نظر چگونگی استناد

منابع دیجیتال از نظر شیوه مستند قرار گرفتن، به دو دسته تقسیم می شوند:

1. منابعی است که ابتدا به صورت نسخه های دیجیتال عرضه شده است و نسخه کاغذی ندارد. امروزه، کتاب ها و مجلات دیجیتال زیادی از این دست یافت می شود که بر روی لوح فشرده و یا شبکه اینترنت عرضه شده اند؛ مثلاً نرم افزار موضوعی نورالحکمه شامل مطالبی در زمینه موضوع برداری فلسفه اسلامی است که مورد استفاده و استناد محققان این رشته است؛ ولی شیوه نمایه زنی و موضوع بندی مطالب فلسفی موجود در این نرم افزار در هیچ کتابی به چاپ نرسیده است. در این گونه موارد -با همه مشکلاتی که در استناد به منابع دیجیتال ذکر شد- محقق باید مستقیماً نرم افزار را مستند تحقیق خود اعلام کرده، نشانی مطلب را طبق استانداردهای معرفی شده در این زمینه(1) ذکر کند. اگر پژوهشگر مطلبی را در یک پایگاه اینترنتی مشاهده و نقل کند نیز وضع به همین منوال است. البته مشکل حجم بالای تغییرات در پایگاه های اطلاع رسانی به صورت فزاینده ای مطرح است. پایگاه های معتبر و فعال، در آستانه تغییرات روزانه و حتی ساعتی هستند. از این رو، بر اساس استانداردهای اعلام شده محقق باید در نشانی دهی خود، به تاریخ مشاهده مطلب در پایگاه نیز اشاره نماید.
2. منابعی است که قبلاً به صورت کاغذی به چاپ رسیده و اکنون نسخه الکترونیکی آن به بازار آمده است. در این نوع منابع، مرجع اصلی نسخه چاپی است و نسخه الکترونیکی تنها برای اشاره به آن است. به همین دلیل، در این دست نرم افزارها صفحه بندی جدیدی از کتاب یا مقاله عرضه نشده و مطالب بر اساس ساختار چاپی آن عرضه می شود.

محقق در مواجهه با این دسته از منابع باید مرجع اصلی خود را نسخه چاپی قرار دهد و بر این اساس نشانی دهی کند و تنها برای حفظ حقوق صاحبان نرم افزار اعلام کند که این مطلب را از طریق نرم افزار به دست آورده است.