معرفی حرم حضرت شاهچراغ‌ (ع)

حرم شاه چراغ مجموعه آرامگاهی است در مرکز شیراز که بنا بر اعتقاد شیعیان احمد بن موسی، پسر ارشد موسی کاظم و همچنین محمد بن موسی، از برادران علی بن موسی الرضا، در آن به خاک سپرده شده اند. این حرم پس از حرم علی بن موسی الرضا و معصومه بنت موسی سومین حرم پراهمیت برای شیعه در ایران است. او در راه پیوستن به برادر خود به سوی خراسان سفر نمود ولی در راه توسط افراد مأمون خلیفه عباسی در شهر شیراز کشته شد. خیابان هایی که به حرم دسترسی دارد خیابان های لطفعلی خان زند، سه راه احمدی و ۹ دی می باشد. آرامگاه سید میر محمد برادر سید میر احمد نیز در صحن جامع شاهچراغ قرار دارد ^∗ که به سبک معماری آذری بنا شده است.

شاه چراغ کیست؟

احمدبن موسی در زمان حیاتش به بزرگی و بزرگ منشی معروف بود، او شخصیت والایی داشت، بسیار عبادت می کرد و کراماتی نیز داشت. از آنجا که پسر ارشد امام موسی کاظم نیز بود، معروف است مردم بعد از شنیدن خبر شهادت امام موسی کاظم (ع) در مدینه، وی را جانشین به حق پدر دانستند، او را به مسجد برده و با وی بیعت کردند، آن حضرت از مردم بیعت گرفت و سپس بر منبر رفته و خطبه ای تأثیرگذار و فصیح خواند که بخشی از آن چنین بود: “همچنان که اکنون تمامی شما در بیعت من هستید، من خود در بیعت برادرم علی بن موسی علیه السلام هستم، بدانید بعد از پدرم برادرم «علی» امام و خلیفه ی بحق و ولی خداست. و از جانب خدا و رسول او، بر من و شما فرض و واجب است که امر آن بزرگوار را اطاعت کنیم و به هرچه امر فرماید گردن نهیم.” پس بیعت را از مردم برداشت و از آن ها خواست هرکه با او بیعت کرده بعد از این به بیعت برادرش حضرت علی بن موسی(ع) درآید. مردم نیز چنین کردند.

چرا شاه چراغ به شیراز آمده بود؟

در مورد حضور این حضرت در ایران و نحوه ی کشته شدن ایشان روایاتی وجود دارد که معتبرترینِ آن ها این است که در حدود سال ۱۹۸ یا ۲۰۳ هجری قمری، وی با جمع کثیری از یاران و مشتاقان دیدار حضرت رضا (ع)، به قصد دیدار ایشان، از مدینه به سوی طوس حرکت می کنند. این گروه به هر شهری می رسند عده ای به آن ها افزوده می شوند تا آن جا که نقل است تعدادشان به پانزده هزار نفر رسیده بود، خبر به گوش مأمون می رسد و او از عزیمت این گروه عظیم به سمت خراسان وحشت می کند، بنابراین دستور می دهد از ادامه ی سفر آن ها جلوگیری شود.

قافله که به شیراز رسیده بود با سپاهی عظیم مواجه شد که مانع ادامه ی سفر آن ها به خراسان شدند درنهایت جنگی میان آن ها درگرفت و سید احمدبن موسی به شهادت رسید. بر اثر تبلیغات حکومت، در آن دوره توجهی به پیکر این حضرت نشد و تا مدت ها محل دفن آن حضرت گمنام و ناشناخته مانده بود. جاهای دیدنی شیراز را در یک لیست جا دادن کار آسانی نیست! اما اگر به شیراز رفتید و مست زیبایی شاه چراغ شدید، شاید دلتان بخواهد سری هم به یکی دیگر از بهترین جاهای دیدنی و جاذبه های شیراز بزنید و در این صورت در مجله جاباما یک لیست کامل با عکس و آدرس را می توانید پیدا کنید.

چرا برادر امام رضا(ع) شاهچراغ لقب گرفت؟

می گویند تا زمان حکومت دیلمیان، کسی از مدفن آن حضرت خبر نداشت. آنجا که پیکر ایشان دفن شده بود توده ای خاک به نظر می رسید و اطرافش اهالی، خانه ساخته بودند بدون آن که از سرنوشت آن خاک خبر داشته باشند.

تا اینکه پیرزنی از همان اهالی هر شب جمعه در ثلث آخر شب می دید چراغی پرنور تا طلوع خورشید، در بالای آن خاک می درخشد. پس تصمیم گرفت خبر را به گوش حاکم آن دوره، امیر عضدالدوله برساند. درنهایت امیر تصمیم گرفت یک شب جمعه به منزل پیرزن برود و خودش از نزدیک ماجرا را ببیند.

پس به آن زن گفت هر وقت چراغ روشن شد مرا بیدار کن. پیرزن مثل همیشه منتظر روشنایی بود تا زمانی که ثلث شب گذشته بود و ناگهان روشنایی قوی تر از شب های گذشته به چشمش آمد. ناگهان هیجان زده و بی اختیار بر بالین امیر آمد و سه مرتبه فریاد زد: “شاهچراغ.” امیر بیدار شد، روشنایی را دید و دستور داد منطقه را بررسی کنند تا بالاخره متوجه شدند در زیر این توده ی خاک پیکر فرزند ارشد موسی بن جعفر(ع) مدفون است، به دستور امیر در آنجا آرامگاهی برای آن حضرت بنا شد و به آرامگاه شاهچراغ معروف شد.

تاریخچه حرم حضرت شاهچراغ (ع)

تاریخچه بنای حرم حضرت شاهچراغ (ع) را به دوران عضدالدوله ديلمی از سلاطین آل بویه نسبت می دهند که به حدود سال های ۳۰۸ تا ۳۲۸ هجری شمسی برمی گردد. در دوران حکومت این شاه، محل دفن حضرت (ع) تنها یک تل خاک بود. تاریخچه ساخت بنای حرم مطهر را به دوران عضدالدوله دیلمی نسبت می دهند

در زمان اتابكان فارس که مصادف با سال های ۶۰۵ تا ۶۴۰ هجری شمسی است، امير مقرب الدين مسعود بدرالدين، وزير اتابک، ظاهر این حرم را آراست و یک بقعه و گنبد برای آن ساخت. ضمن اینکه ساخت یک رواق نیز به دستور اتابک انجام شد.

ملکه تاشی خاتون، مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو، در اواخر دوره ایلخانی مصادف با ۷۲۳ هجری شمسی دستور ساخت بنایی چشمگیر و تزیین آن را داد که انجام این تغییرات پنج سال طول کشید. علاوه بر ساخت بارگاهی بسیار بزرگ با گنبدی بلند، بخش های مختلفی مانند مسجد، مدرسه، محل استراحت مسافران و بازار در اطراف آن احداث شد. ملکه تاشی خاتون، ملک میمند فارس و تعدادی از مغازه های بازار مجاور حرم را وقف این آستان کرد.

ابن بطوطه، جهانگردی که در سال ۷۲۶ هجری شمسی از شیراز دیدن کرده بود، در سفرنامه اش راجع به آرامگاه حضرت شاهچراغ (ع) و اقدامات ارزنده ملکه تاشی خاتون نوشته است:

این آرامگاه در نظر شیرازی ها احترام تمام دارد و مردم برای تبرک و توسل به زیارتش می روند. تاشی خاتون، در جوار این بقعه بزرگ، مدرسه و زاویه ای ساخته است که در آن به اطعام مسافران می پردازد. شب های دوشنبه، خاتون به زیارت آرامگاه می آید و در آن شب قضات و فقها و سادات شیراز نیز حاضر می شوند. خوراک و میوه به مردم داده می شود و پس از صرف طعام، واعظ بالای منبر می رود. خاتون در غرفه مشبکی که مشرف به مسجد است، می نشیند. در آخر هم طبل و شیپور و بوق می نوازند.

شاه اسماعیل صفوی در سال ۸۸۵ هجری شمسی مرمت گسترده ای در آرامگاه انجام داد؛ هرچند که وقوع زمین لرزه ای در ۸۵ سال بعد باعث تخریب نیمی از گنبد آرامگاه شد که سال ها بعد مورد بازسازی قرار گرفت.

در زمان نادرشاه مصادف با سال ۱۱۰۸ هجری شمسی نیز مرمت های زیادی در حرم مقدس انجام گرفت و قندیل بزرگی از طلا زیر گنبد آویزان شد. نادرشاه پیش از غلبه بر افغان ها و تصرف شیراز تصمیم گرفته بود بعد از شکست افغان ها، حرم را بازسازی کند و برای این منظور ۱۵۰۰ تومان پول آن زمان را صرف این امر کرد. در کتاب تذکره دلگشا راجع به تخریب حرم در اثر زلزله سال ۱۲۰۲ هجری شمسی نوشته شده است:

گنبد بقعه که از غایت ارتفاع، آفتاب جهان تاب هر روز در نیم روز خود را در سایه آن کشیدی، به یک دفعه چنان بر زمین خورد که زمین شکافته شد و در اعماق خاک فرو رفت… و آن عمارات عالی… تو گویی همیشه ویران بوده است… زلزله باعث شد که قندیل نادرشاه فروخته و مبلغ آن صرف مرمت حرم شود.

فتحعلی شاه قاجار نیز در بهسازی و مرمت آرامگاه مطهر دست داشت و در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی دستور داد که کف بقعه یک متر بالاتر بیاید و از مصالح سنگ و آجر و گچ برای این امر استفاده کنند و همین طور ضریحی نقره ای در بقعه متبرکه نصب شود. وقوع زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی، تخریب مجدد گنبد را در پی داشت که محمد ناصر ظهیرالدوله همان سال اقدام به بازسازی آن کرد.

دری نقره ای در سال ۱۲۵۱ هجری شمسی برای ورودی حرم نصب شد که به دستور مسعود میرزا ظل السلطان بود. وی همچنین در سال ۱۲۵۴ هجری شمسی اقدام به نصب ساعت بزرگی در برج جنوبی بقعه کرد. آينه كاری دیوارها و سقف حرم مطهر توسط استاد زين العابدين در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی به پایان رسید.

در دوره پهلوی در سال ۱۳۰۶ شمسی، دیوارهای داخلی حرم مزین به آینه کاری شد. گنبدی با اسکلت فلزی به همت انجمن آثار ملی و اداره باستان شناسی فارس ساخته شد که در سال ۱۳۳۶ شمسی جایگزین گنبد قدیمی آرامگاه شد.

گنبد حرم در سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۰ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و کاشی کاری آن توسط استاد عیسی بهادری طراحی و اجرا شد. در ادامه سالن ديگری به حرم اضافه و توسط هنرمندانی نظیر حسن ظريف صنايع آينه كاری شد.

عملیات عمرانی وسیعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دستور کار قرار گرفت که از آن جمله می توان به احداث و تکمیل سالن بالای سر و آينه كاری بخش قدیمی حرم اشاره کرد. منبر بزرگی از مرمر یک پارچه در بخش جنوبی این سالن گذاشته شد که حجاری بسیار زیبایی دارد.

بخش های مختلف حرم حضرت شاه چراغ (ع)

شاهچراغ، آرامگاه حضرت میرسید احمد فرزند امام موسی کاظم (ع) معروف به سیدالسادات است که نظر هر گردشگری را که از تور شیراز استفاده می کند را به سوی خود جلب می کند. احمد بن موسی (ع) می خواست برای همراهی برادرش امام رضا (ع) به خراسان سفر کند اما در راه به وسیله ماموران مامون، خلیفه وقت در شیراز به شهادت رسید. بنای حرم مطهر شاهچراغ مربوط به دوره اتابکان یعنی سده ششم هجری قمری است و کاشی های گنبد و بارگاهش بی نظیر و مثال زدنی است. اولین ایوان این آستانه مقدس در دوران علاالدوله قاجار ساخته شده است و اولین بنای حرم مطهر نیز به دوره عضدالدوله دیلمی از سلاطین آل بویه نسبت می دهند. صحن مرکزی این بنا که چهارده هزار متر مربع وسعت دارد مستطیلی با 162 غرفه است. رواق ها با آجر و کاشی تزئین شده اند و نرده های چوبی آن به سبک سنتی ساخته و نصب شده است. ضریح اولیه حرم شاهچراغ شیراز در زمان فتحعلی شاه با نقره ساخته شده بود و ضریح کنونی نیز در سال 1382 از نقره ساخته شده است. گنبد کنونی بنا نیز با اسکله فلزی روی پایه های گنبد قبلی ساخته شده و با کاشی کاری های ظریفش یکی از زیباترین گنبدهای ایران به شمار می رود.

ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع)

ایوان حرم در ضلع شرقی آن قرار دارد که زمان ساخت اولین ایوان حرم را به دوره علاء الدوله قاجار نسبت داده اند. این ایوان که ۳۸٫۳۰ متر طول و ۵٫۵ متر عرض دارد، دارای ۱۰ ستون به ارتفاع ۱۰٫۵ متر است. در دو سمت ایوان، ۱۲ حجره دو طبقه با تزیینات گچبری ساخته شده است. دو راهرویی که در دو طرف در طلایی حرم قرار دارد، به حرم و همین طور این ایوان منتهی می شوند.

هنرمندان کارگاه نجاری حرم، سقف این ایوان را با گره تند، آلت و لغاظ از چوب ساج ساخته و برای تزیین آن با اسامی مقدس، از چوب نارنج و افرا استفاده کرده اند. بالای ستون های ایوان دارای مقرنس چهار ترک، چهار طرف آن مزین به اسماء الله و پایین ستون ها به صورت هشت ترک است. برای جلوی سقف ایوان که به صورت شیرسر است، چوب ساج به کار برده اند. سنگ مرمر یک پارچه ای با نقوش زیبای اسلیمی در زیر ستون ها و بخش جلویی ایوان وجود دارد که به دست سنگ تراشان حرم حجاری و نصب شده است.

برای ایجاد فضای بیشتر برای زائران و همین طور قرینه سازی ایوان، سه رواق به بخش جنوبی آن الحاق شد که کاشی کاری های آن منحصربه فرد است.​​​​​​​

سقف و ستون های ایوان به دلیل اینکه از جنس چوب بودند، دچار فرسودگی و خوردگی موریانه شدند و از همین رو از ستون های آهنی برای استخوان بندی آن استفاده شد. ایوان کوچکی نیز در جلوی حجره های فوقانی بنا و صحن حرم به چشم می خورد كه کاشی کاری های جذابی دارد.

ضریح حضرت شاهچراغ (ع)

ضریحی با روکش نقره در زمان فتحعلی شاه قاجار مصادف با سال ۱۲۰۶ هجری شمسی برای حرم ساخته شد كه عرض آن به ۱٫۷۵ متر و طولش به ۳٫۲۵ متر می رسید. روی ضریح با اشعاری به زبان فارسی و عربی در مدح ائمه اطهار (ع) تزیین شده بود.

ضریح بعدی حضرت شاه چراغ (ع) حدود ۱۰ سانتی متر از سطح حرم بلندتر بود و روی صندوق چوبی داخل ضریح پارچه سبزرنگی قرار داشت. این ضریح، اسکلتی از چوب ساده داشت که بخشی از آن نقره اندود شده بود و شبکه های نقره در چهار طرف آن دیده می شد.

در گذشته قرآنی به خط کوفی روی مرقد حضرت امام زاده احمد بن موسی (ع) قرار داشت که کتابت آن را به حضرت علی (ع) نسبت می دهند. حاج معتمد الدوله فرهاد میرزا دستور ساخت جعبه ای از خاتم را برای قرآن می دهد تا در آن محفظه نگهداری شود. بعدها این قرآن و جعبه خاتم آن به موزه پارس منتقل شدند که اکنون در قفسه ای شیشه ای نگهداری می شوند. یک لوستر چهار شاخه ای در داخل ضریح قرار دارد که برخی شب ها آن را روشن می کنند. دیوارهای شمالی و جنوبی ضریح مزین به آینه کاری هایی هستند که قدمت آن ها به دوران حکومت محمد شاه قاجار در سال ۱۲۲۰ هجری شمسی برمی گردد.​​​​​​​

ضریح فعلی به طول ۳٫۵۸ و عرض ۲٫۲۶ متر به طور کامل از نقره ساخته شده است. صندوق خاتم کاری بسیار زیبایی روی مرقد وجود دارد و ستون ها و سقف داخل ضریح با ترکیبی از معرق و خاتم کاری تزیین شده اند که علیرضا گودرزی از خاتم کاران شیرازی، آن را در فاصله سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ به زیبایی هرچه تمام تر انجام داده است.

صحن مطهر

حرم های احمدی و محمدی (ع) در گذشته صحن مستقلی داشتند و از راه بازار بین الحرمین به هم وصل می شدند. در طرح توسعه آستان مقدس، صحن مطهر بزرگ تر شد و اکنون هر دو مرقد در یک صحن قرار دارند. حرم سید میر محمد (ع) در شمال شرق حیاط و حرم شاهچراغ (ع) در غرب حیاط واقع شد ه اند.​​​​​​​

صحن مستطیلی شکل مرکزی، مساحتی بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع دارد که ۱۶۲ حجره دو طبقه در اطراف آن احداث شده است. رواق های این صحن با آجرکاری و کاشی کاری استادکاران آستان تزیین شده اند. نرده های چوبی موجود در این صحن از چوب ساج هستند و کف صحن از سنگ گندمک فارس است.یک حوض بزرگ در وسط صحن قرار دارد که برای ساخت آن از سنگ های بزرگ نی ریز استفاده شده و کار حجاری و نصب آن برعهده کارگاه سنگ تراشی آستان بوده است.

گلدسته ها

دو گلدسته در شمال و جنوب ایوان آستان حضرت شاهچراغ (ع) قرار دارد. در حقیقت برای قرینه سازی دو طرف ایوان و پخش قرآن و اذان تا اقصی نقاط شهر، گلدسته جنوبی ساخته شد و کارگاه معرق کاری آستان مقدس، کاشی کاری این گلدسته با رنگ های طبیعی را برعهده داشت. در حالی که گلدسته شمالی به اسماء الله مزین شده، روی گلدسته جدید که هشت ترک دارد، اسامی ائمه اطهار (ع) و القاب شان نقش بسته است.

سر گلدسته با ارتفاعی برابر با ۳٫۶۵ متر، وزنی حدود سه تن دارد و اسکلت فلزی آن با مس و چوب پوشانده شده است. ارتفاع گلدسته تا زیر اتاق موذن به ۲۰٫۴۰ متر، قطر پایین آن به ۲٫۲ متر و قطر بالای گلدسته به ۲٫۳۵ متر می رسد.

گنبد حرم حضرت شاهچراغ (ع)

اولین گنبد بقعه مطهر در زمان اتابکان فارس در سال ۶۰۵ هجری شمسی ساخته شد. ملکه تاشی خاتون در سال ۷۲۳ هجری شمسی، این گنبد را تعمیر کرد. پس از زلزله سال ۱۲۰۲ هجری شمسی، گنبد حرم فرو ریخت که به دستور حاکم فارس، حسینعلی میرزا قاجار، گنبد جدیدی برای آن ساخته شد که روی ساقه اش سوره «طه» نوشته شده بود. در سال ۱۲۰۹ هجری شمسی، گنبد مذکور تعمیر و سوره «فتح» روی ساقه داخلی آن آینه کاری شد.

زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی رخ داد که گنبد شکاف برداشت و تعمیر شد. در گذر زمان شکاف های جدیدی در گنبد به وجود آمد که در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی از میله های آهنی برای مهار آن استفاده شد. این راهکار موفق نبود و خطر فروریختن گنبد وجود داشت. سرانجام گنبد مذکور در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی برچیده شد و گنبدی با اسکلت آهنی روی پایه های گنبد قرار گرفت.

کاشی کاری گنبد که حال وروز خوبی نداشت، در زمان تولیت آیت الله سيد محمد مهدی دستغيب مرمت شد. در واقع از آنجا که اسکلت گنبد از آهن بود، کارشناسان تصمیم گرفتند که قطعات کاشی را با قالب های فلزی به بدنه اصلی گنبد وصل کنند. وسعت این گنبد بیش از ۵۰۰ متر مربع است که ارتفاع و قطر آن به ۱۴ متر می رسد. کاشی معرق روی گنبد در رنگ های مشکی، کرم، سبز، قهوه ای، زرد، سفید، فیروزه ای، لاجوردی و طلایی خودنمایی می کند.

سر در های حرم حضرت شاهچراغ (ع)

صحن حرم حضرت دارای ۶ سردر ورودی است. سردر بزرگ جنوب غربی به نام باب الرضا (ع) و شمال غربی به نام باب موسی بن جعفر (ع) به صحن جمهوری اسلامی مشرف هستند. حرم حضرت شاهچراغ (ع) دارای ۶ سردر ورودی است در گذشته تنها ورودی حرم، در ورودی از جانب میدان احمدی یعنی سردر باب موسی بن جعفر (ع) بود که روبه روی در مسجد جامع شهدا قرار داشت و کاشی کاری آن بعد از انقلاب اسلامی به پایان رسید. دو راهرو در کنار این ورودی تعبیه شد تا تردد مردم راحت تر انجام شود؛ ضمن اینکه هنرمندان کارگاه آستان، عملیات قرینه سازی و کاشی کاری آن را انجام دادند.

معرفی مسجد جمکران قم