این مسجد، به خاطر نزدیکی به جمکران، به مسجد جمکران شهرت یافته است و به دلیل انتساب به حجت بن الحسن، مسجد صاحب الزمان هم نامیده می شود، در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است .
تاریخچه مسجد جمکران
در روایات و اسناد معتبر تاریخی و مذهبی آمده است که مسجد جمکران به دستور مستقیم حضرت مهدی (عج) در ۱۷ ماه مبارک رمضان سال ۳۷۳ هجری قمری توسط «شیخ عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی» احداث شد.
در کتاب «تاریخ قم» به نوشته «حسن بن محمد بن حسن قمی» از علمای بزرگ جهان اسلام، به نقل از حسن بن مثله چنین آمده است:
شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارک رمضان ۳۹۳ هجری در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند که برخیز و امر امام محمد مهدی صاحب الزمان صلوات الله علیه را اجابت کن که تو را می خواند.
سپس در ادامه متن کتاب نقل می کند که پس از دریافت پیام، برخاسته و خود را به مکان مورد نظر رسانده است. در آن محل، جمعی از بزرگان را مشاهده می کند و پس از عرض سلام و ادای احترام، او را به جایگاهی می برند که امروزه به عنوان مسجد جمکران شناخته می شود. در این قسمت حسن بن مثله نقل می کند:
چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش های نیکو گذاشته اند و جوانی ۳۰ ساله روی تخت بر چهار بالش تکیه کرده است، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته بود و بر آن جوان می خواند.
با توجه به گفته حسن بن مثله، بیش از ۶۰ مرد که تعدادی از ایشان جامه هایی به رنگ سفید و تعدادی دیگر لباس هایی به رنگ سبز بر تن داشتند، دورتادور مرد جوان در حال ادای نماز بودند. پیرمردی که وی ایشان را حضرت خضر نبی (ع) می داند، حسن مثله را دعوت به نشستن کرده و سپس امام مهدی (عج)، او را با نام خود صدا می کند و می فرماید:
برو به حسن بن مسلم بگو که تو چند سال است که این زمین را عمارت می کنی و ما خراب می کنیم. پنج سال زراعت کردی و امسال دیگر باره شروع کردی، عمارت می کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی؛ باید هرچه از این زمین منفعت برده ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند.
به حسن بن مسلم بگو که اینجا، زمین شریفی است و حق تعالی این زمین را از زمین های دیگر برگزیده و شریف کرده است. تو آن را گرفته و به زمین خود ملحق کرده ای! خداوند، دو پسر جوان از تو گرفت و هنوز هم متنبه نشده ای! اگر از این کار بر حذر نشوی، نقمت خداوند از ناحیه ای که گمان نمی بری بر تو فرو می ریزد.
در بخشی از این کتاب نوشته شده است که حسن بن مثله پس از فرمان امام زمان (ع)، به ایشان عرض می کند که ممکن است مردم با شنیدن سخنان وی، آن ها را داستان یا خیال بپندارند و باور نکنند. امام نیز در پاسخ فرمودند:
تو برو رسالت خود را انجام بده. ما در اینجا علامتی می گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند. باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال بیاورد که ملک ما است و مسجد را تمام کند. نصف رهق را بر این مسجد وقف کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند.
همچنین امام به حسن بن مثله گفتند که بزی از گله چوپانی به نام جعفر کاشانی بخرد، آن را ذبح کند و در روز چهارشنبه مصادف با هجدهم ماه مبارک رمضان، گوشت بز را بین بیماران انفاق کند تا به اذن خداوند همگی شفا یابند.
طبق روایت حسن بن مثله، امام زمان (عج) شخصا در بیداری و نه در خواب به ایشان دستور ساخت مسجد مقدس جمکران را صادر کرده و خود حضرت مکان و چگونگی تامین هزینه ساخت آن را اعلام کردند.
در منابع مختلف از جمله کتب عالمانی چون شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ هجری)، حسن بن محمد بن حسن قمی، سید نعمت الله جزائری، میرزا عبدالله افندی (از شاگردان علامه مجلسی)، سید امیر محمد اشرف (از شاگردان علامه مجلسی)، سید محمد بن محمد هاشم رضوی قمی و بسیاری از کتب و نسخ تاریخی و ارزشمند اسلامی، از صحت احداث مسجد مقدس جمکران به فرمان حضرت ولی عصر (عج) صحبت به میان آمده است.
با توجه به کتیبه موجود در مسجد جمکران که متعلق به سال ۱۱۶۷ هجری قمری است، به نظر می رسد مسجد قبل از دوره حکومت افشاریان ساخته و در دوره های مختلف تعمیر، بازسازی و تکمیل شد. در کتیبه مذکور، «میرزا علی اکبر جمکرانی» بنای مسجد را در اوایل قرن ۱۲ هجری قمری مرمت و در دوره ناصری، «حاج علیقلی جمکرانی» صحنی به مسجد اضافه کرد. در این دوره، مسجد جمکران شامل ساختمانی ستون دار به ابعاد ۱۷×۵ متر با چهار فرش انداز بود و در جنوب آن صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر قرار داشت.
ساخت وساز در این مکان مقدس تا دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت و هم زمان مسجد و صحن آن توسط علی اصغر خان اتابک مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت و بخش های دیگری از جمله چندین حجره، ایوان اطراف صحن و دو آب انبار به آن اضافه شد.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، ساختمان مسجد قدیمی و نیمه ویران بود و فقط بعضی افراد مطلع برای شب زنده داری به این محل می رفتند. رونق مسجد جمکران در دوران اخیر به کوشش محمد تقی بافقی مربوط می شود که هر شب چهارشنبه به همراه گروهی از طلاب پیاده به مسجد می رفت، نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می کرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می پرداخت. همین موضوع باعث شد که توجه مردم به این مسجد جلب شود.
در سال ۱۳۳۲ مسجد جمکران توسط سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمت های آن تجدید بنا شد. همچنین تالاری در جنوب صحن با ۶ ستون آهنی در دست احداث قرار گرفت که ستون های آن ۱۷ متر طول و چهار متر عرض داشتند. در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول ۱۳ متر با تزییناتی از آجرهای تراش و کاشی هفت رنگ احداث شد که نام بانی (سید محمد آقازاده)، تاریخ ۱۳۷۲ و نام معمار به خط ثلث در آن ذکر شده بود. نمای ورود به صحن در این دوره شامل ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اسپر مزین به کاشی هفت رنگ در دو طرف می شد. در نمای درگاه نیز کتیبه هایی با مضامین اهمیت ادای به موقع نماز و تاریخ های ۱۳۱۸ و ۱۳۷۱ وجود داشت. در قسمت جنوب شرقی مسجد گلدسته آجری هشت ترکی به ارتفاع ۱۷ متر به چشم می خورد که در ۱۳۱۸ ساخته شده بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هسته تاریخی و قدیمی مسجد تخریب و با نظارت آیت الله مرعشی نجفی با سنگ فرش جداگانه ای مشخص شد. تولیت مسجد مقدس جمکران با خریداری زمین های اطراف به گسترش و توسعه مسجد پرداخت که با این اقدامات، بیش از پنج هکتار به وسعت محوطه و صحن اصلی اضافه شد. نخستین هیئت امنای مسجد در سال ۱۳۹۴ تحت نظارت سازمان اوقاف شکل گرفت و شورای مدیریت حوزه علمیه قم، اعضای هیئت امنا را معرفی کرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را بر عهده گرفت.
معماری مسجد جمکران
در حال حاضر مسجد مقدس جمکران دارای ۶ ورودی به صحن از ۶ جهت است که ورودی شمال شرقی در محور شبستان اصلی احداث شده و در دو طرف آن می توان دو مناره بزرگ بتونی را مشاهده کرد. با توجه به اظهار نظر برخی از کارشناسان معماری در ارتباط با ساخت وسازهای اخیر، معماری بخش های مختلف مسجد از اصالت معماری ایرانی برخوردار نیستند و کمترین ارتباطی با آن ندارند. در این راستا می توان به معماری گلدسته های مسجد اشاره کرد که الگوی ساخت آن گلدسته های مسجد النبی در مدینه منوره است و معماری آن هیچ ارتباطی با معماری اصیل بناها و مساجد تاریخی ایران ندارد.
بخش های مختلف مسجد جمکران
- مسجد مقام: مسجد مقام، ساختمان جدید مسجد است که ایوان ورودی بسیار باشکوهی دارد. این ایوان که با سه ورودی، یکی در مرکز و دو ورودی دیگر در طرفین به شبستان متصل می شود، مزین به کاشی کاری معرق است و روی سقف آن لچکی ها و مقرنس کاری های زیبایی به چشم می خورد. در دو طرف ایوان، دو مناره با ارتفاع ۶۰ متر وجود دارد که به شکل چندوجهی در قسمت پایین، مدور در ساقه و گل دسته در بخش بالایی هستند و با کاشی کاری تزیین شده اند. مسجدی معروف به مسجد مرمر که فضای داخلی آن با مرمر سبز پوشانده شده، به مسجد مقام متصل است.
- شبستان اصلی: شبستان اصلی مسجد مقدس جمکران وسعتی حدود ۱۰۰۰ متر مربع دارد که به صورت هشت ضلعی است و از سه ورودی در بخش شمالی و دو ورودی در بخش جنوبی تشکیل می شود. هشت ستون این شبستان مزین به کاشی های معرق و مقرنس کاری هستند. گنبد مسجد با سازه ای فلزی روی شبستان قرار گرفته است. هنرمندان ایران زمین، بخش درونی گنبد را با تلفیق کاشی های معرق با آجر به زیبایی تزیین کرده اند. در ساقه گنبد ۲۳ پنجره مشبک فلزی با شیشه های رنگارنگ گذاشته شده است که نور شبستان را تامین می کنند. طوق زیر پنجره ها کتیبه ای به خط ثلث با آیاتی از سوره انسان دارد. سطح خارجی گنبد نیز با کاشی های فیروزه ای پوشیده و با کتیبه های لا اله الا الله و ترنج های تزیینی با ذکر یا مهدی ادرکنی تزیین شده اند.
- شبستان های غربی و شرقی: این شبستان ها هرکدام ۴۰۰۰ متر مربع زیربنا دارند. قسمت های داخلی این شبستان ها آینه کاری شده اند و دارای دو گنبد قرینه هستند.
- محراب: مسجد در گذشته چهار محراب داشت و در وسط محراب مرکزی، چاه کوچکی وجود داشت که به وسیله سنگ مرمر میان تهی، دهانه آن را پوشانده بودند و تعدادی از زائران بنا به اعتقادات خود، مقداری از خاک داخل آن را به عنوان تبرک برمی داشتند. در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی به فرمان آیت الله فیض، چاه را پر کردند و سنگ را برداشتند. جالب است بدانید که در همین محراب، قطعه سنگ دیگری از جنس مرمر به شکل یک قدم بزرگ کنده کاری شده بود که این امر به نشانه قدمگاه بودن مسجد صورت گرفته بود. محراب ها با پوشش مقرنس گچی و لچکی های کاشی کاری تزیین شده اند و کتیبه ای مزین به عبارت «فَمَنْ صَلّیها فَکَانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق » با خط ثلث دارند که به دعوت امام زمان (ع) از مردم جهت اقامه دو نماز در مسجد مقدس جمکران اشاره می کند.
- ورودی: در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی به همت سید محمد آقازاده، بازسازی محوطه ورودی انجام شد. در واقع محوطه ورودی در بخش جنوب صحن به صورت تالاری با ۶ ستون آهنی طراحی و احداث شد که کتیبه ای به تاریخ ۱۱۶۷ هجری قمری در آن قرار داشت و امروزه این کتیبه در انبار مسجد نگهداری می شود.
- تزیینات: تزیینات مسجد در دوره قاجار صورت گرفت که از آن جمله می توان به ازاره کاشی کاری هفت رنگ، نقوش اسلیمی با آب طلا و رنگ لاجوردی و کتیبه ای از کاشی های خشتی و مزین به سوره مبارکه جمعه اشاره کرد.
آشنایی با مسجد جامع زاهدان
