سورگوم زراعی گیاهی از خانواده غلات است است که در ایران، ذرت خوشه ای نامیده می شود. با توجه به شباهت ظاهری این گیاه با ذرت و ارزن که باعث شده آمار سطح کشت این دو گیاه با هم مخلوط شود، برای ایجاد تمایز میان این دو از اسم سورگوم که یک اسم جهانی برای این گیاه است استفاده می شود.سورگوم از نظر اهمیت در بین غلات در دنیا بعد از گندم، برنج، ذرت و جو در مقام پنجم قرار دارد.آمار سطح زیر کشت سورگوم در ایران در سال 1365 فقط شش هکتار گزارش شده که در سال 1382 به حدود ۴۰ هزار هکتار افزایش یافته است.توده های زراعی بومی سورگوم در ایران در مناطق جنوب خراسان، سیستان، کرمان، اصفهان، یزد، گیلان، مازندران و بنادر جنوبی بطور پراکنده وجود دارد.
انواع سورگوم
سورگم ها بر حسب نوع مصرف به 4 دسته تقسیم می شوند .
- سورگوم دانه ای Grain Sorghum :از دانه های ان به عنوان غذای انسان، دام و طیور استفاده می شود .
- سورگوم علوفه ای Grass Sorghum :که به نام سرگو sorgo ) معرف است . دارای ساقه های بلند ابدار و شیرین است . سودان گراس از ارقام سورگوم علوفه است که گیاه یک ساله با ساقه های باریک و قدرت پنجه زنی بالا است
- سورگوم شیرین یا قندی Sweet Sorghum :ساقه های بلند این گیاه حاوی مواد قندی است . از شیرابه ساقه قند مایع تولید می شود. عملکرد ان بیشتر از سورگوم دانه ای است لذا برای تولید علوفه سبز و سیلوی کشت می شود.
- سورگوم جارویی broom sorghum :به دلیل انشعابات زیاد و طویل و خوشه برجسته به عنوان جاروب استفاده می شود.
- سورگوم مومی waxy sorghum :اندوسپرم این گیاه داری موم است که برای ساختن چسب به کار می رود.
خصوصیات گیاهشناسی سورگوم
سورگوم غله ای بدون پوسته (هال) است. کروی شکل می باشد. وزن آن بین 20 تا 30 میلیگرم بوده و به رنگ های مختلف اعم از سفید، زرد، قرمز، قهوه ای و غیره دیده می شود. که معمول ترین آنها زرد و قرمز است. سورگوم از سبوس، آندوسپرم و جوانه تشکیل شده است.رنگریزه های سورگوم به جای اینکه در لایه تستا واقع شده باشند در لایه های داخلی تر سبوس قرار دارند. نوعی سورگوم به نام سورگوم مقاوم به حمله پرندگان وجو دارد که این واریته مقدار قابل توجهی تانن را در خود ذخیره کرده است که سبب تلخی آن می شود.
سورگوم گياهی است خودگشن كه درصد دگرگشنی آن نزديك به 5 درصد است كه در سودان گراس اين درصد بيشتر از سایر واریته ها است. در خوشه سورگوم ممكن است تا 4000 بذر تشكيل شود كه وزن هزار دانه آن 16 تا 40 گرم می باشد. استفاده مستقيم دام از علوفه تازه سورگوم ممكن است باعث مسموميت دام شود زيرا در برگ های سورگوم جوان ماده گلوكوزيدی به نام Dhurin وجود دارد كه سمی است و زمانی كه به پروسيك اسيد تبديل می شود باعث مسموميت دام می گردد. برای كم شدن خطر مسموميت دام نباید از علوفه تازه استفاده كرد. زمانی که ارتفاع ساقه سورگوم از 50 سانتیمتر به طرف 100 سانتیمتر حركت می كند ميزان اين ماده سمی كاهش پيدا می كند. همچنين در سيلو نيز از بين می رود .
کاربردهای سورگوم
موارد مصرف دانه سورگوم به موازات مصارف ذرت و جو است، از آن به عنوان غذای انسان و تهیه خوراک برای دام و طیور و همچنین در صنایع نشاسته و الکل سازی استفاده می شود. ترکیبات شیمیایی دانه سورگوم بسته به ارقام مختلف، متفاوت است. میزان پروتئین آنها از ۸ تا 16 درصد تغییر می کند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین است. مقادیر لیزین، متیونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر سورگوم به طور متوسط مشابه ذرت است.سورگوم در کشورهای پیشرفته به عنوان خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد.
این دانه ها دارای ماده ای به نام تانن هستند که کمتر از دو درصد آن یک عامل مثبت در تغذیه به حساب می آید. میزان تانن ارقام موجود در کشور کمتر از یک درصد و در ارقام اصلاح شده در ایران کمتر از ۵/۰ درصد است. امروزه تانن در تغذیه نشخوار کنندگان باعث جذب بیشتر پروتئین و نشاسته خوراک دام می شود و به عنوان یک آنتی اکسیدان و آنتی بیوتیک طبیعی عمل می کند و ضمن پیشگیری از عارضه اسیدوز باعث افزایش تولید شیر، درصد چربی، پروتئین و لاکتوز شیر می شود. زمانی که ۵۰ درصد خوراک ماکیان از سورگوم دانه ای تشکیل شده باشد در مرغ های گوشتی باعث بهبود صفات کیفی نظیر کاهش چربی محوطه بطنی و افزایش کیفیت گوشت می شود. عملکرد سورگوم دانه ای بسته به ارقام مختلف، حاصلخیزی خاک، شرایط آب و هوایی از ۱۱-۲ تن در هکتار متغیر است و عملکرد ارقام اصلاح شده در ایران ۱۱- ۵ تن در هکتار است.
نحوه کاشت و تکثیر سورگوم
سورگوم در ایران بیشتردر نواحی جنوبی کشور مانند خوزستان و بلوچستان برای تولید علوفه و در مازندران و زنجان وآذربایجان شرقی (عمدتاً در شهرستان میانه)نیز انواع جارویی آن برای تهیه جارو و دانه کشت می گردد.سورگوم جاروئی یک گیاه یکساله زراعی بهاره است و واریته ای از گونه های Sorghum vulgare و Sorghum bicolar var. technicum میباشد و به لحاظ داشتن ساقه های محکم و چوبی جزو سورگوم های مناسب برای تغذیه دام به شمار نمی آید.
با توجه به سازگار بودن منطقه و داشتن هوای نسبتاً خشک و گرمای بالا استعداد کاشت این محصول را در این شهرستان مهیا نموده است و یکی از محصولات مهم واستراتژیک منطقه به حساب می آید. و سالانه حدود 1100-2500 هکتار از اراضی آبی را به خود اختصاص می دهد و در بعضی از سال ها با توجه به اینکه قیمت فروش پائین میباشد کشاورزان رغبت زیادی نسبت به کشت نشان نمی دهند. با کشت این محصول علاوه بر کشاورزان، تعدادی از مردم این منطقه نیز با فرآورده های آن بصورت جارو امرار معاش می نمایند. و چون این کشت برای کشاورزان صرفه اقتصادی دارد بنابراین نمیتوان زارعین را از این کشت منصرف کرد .
کشاورزان هدف اصلی از کشت این گیاه زراعی را دو منظوره بودن آن می نامند:
- اولاً به لحاظ تهیه جاروی سنتی که نه تنها در داخل کشور مصرف دارد، بلکه در خیلی موارد به کشورهای همسایه از قبیل عراق، افغانستان، آذربایجان، ترکیه و غیره صادر می شود.
- دوماً چون بذر سورگوم جاروئی از نظر مواد¬غذایی غنی است لذا از آن جهت تهیه دانه برای مصرف طیور و همچنین تغذیه گاو و گاومیش و… استفاده می شود.
سهم عمده سطح زیر کشت و تولید این محصول در استان به شهرستان میانه تعلق دارد که اغلب در تناوب با یونجه، برنج، گندم، جو و گوجه ¬فرنگی و یا به صورت متوالی کشت می گردد.
تکثیر سورگوم
میزان بذز مصرفی ارقام مختلف سورگوم با توجه به وزن هزار دانه، بنیه یا قدرت رویش و قوه نامیه فرق می کند. بطور کلی میزان بذر ارقام موجود با قوه نامیه 85% با توجه به کلیه جوانب کشت و کار بین 15-20 کیلوگرم در هکتار است. اما با توجه به ارتفاع و حجم این گیاه بهتر است میزان تراکم کاشت بر اساس تعداد بوته در هکتار منظور گردد. مناسبترین تراکم کاشت ارقام موجود بین 200-300 هزار بوته در هکتار می باشد. کشت آن بصورت ردیفی بوده که فاصله ردیف ها از همدیگر بسته به ماشین آلات برداشت 60-75 سانتیمتر متغیر است ولی در برداشت دستی و یا چرای مستقیم حتی این فاصله می تواند تا سطح 50 سانتیمتر کاهش یابد.
شروع تاریخ کاشت سورگوم زمانی است که درجه حرارت خاک در عمق 4-5 سانتیمتر که عمق کاشت بذر سورگوم نیز می باشد به 12 درجه سانتیگراد برسد. تقریباً پس از ده روز از کشت ذرت در هر منطقه مناسبترین زمان کاشت سورگوم می باشد. بطور کلی سورگوم در ایران یک گیاه با کشت بهاره محسوب می گردد. زمان تقریبی کشت آن در مناطق گرم در قسمت های جنوب و جنوب شرقی ایران اسفند ماه، مناطق نیمه گرم فروردین ماه، مناطق معتدل اردیبهشت ماه و در مناطق سردسیر نیمه دوم خرداد ماه می باشد.
کود دهی سورگوم
اهمیت کود دهی سورگوم بهتر است یر اساس آزمون خاک انجام شود. اما معمولاً بین ٢٠٠ تا ٢5٠ کیلو گرم فسفات آمونیوم به صورت قبل از کاشت، ١٠٠ کیلو گرم پتاس هنگام کاشت و ٣٠٠ تا 4٠٠ کیلوگرم در هکتار اوره توصیه شده است. سورگوم مانند دیگر گیاهان خانواده غلات در برابر افزایش کودهای نیتروژنه ( ازته) واکنش مثبتی در افزایش عملکرد دارد و هر اندازه کود نیتروژن برحسب نیاز گیاه و به صورت صحیح تأمین گردد منجر به افزایش کمی و کیفی علوفه خواهد شد.بیشترین کیفیت علوفه زمانی حاصل می شود که خاک به لحاظ عناصر غذایی به ویژه نیتروژن غنی باشد. البته مصرف زیاد کود نیتروژنه باعث تجمع ماده سمی (اسید پروسیک) شده و برای دام خطرناک است. به این منظور باید از مصرف بی رویه کود اوره خودداری نمود.
علفهای هرز در پرورش سورگوم
پس از آنکه ارتفاع گیاه به ١5 تا ٢٠ سانتیمتر رسید علفهای هرز نیز در مزرعه شروع به رشد می نماید. بنابراین در این مرحله از زندگی گیاه وجین اول را باید انجام داد. وجین دوم زمانی انجام می شود که ارتفاع گیاه به 5٠ تا 6٠ سانتیمتر رسیده باشد. برای مبارزه با علفهای هرز می توان از مواد شیمیایی (علف کش) استفاده نمود. موادی که برای از بین بردن علفهای هرز موجود در مزارع سورگوم به کار می رود عبارتند از آترازین به نسبت 1 تا 5/1 کیلوگرم در هکتار و از توفوردی نیز می توان به نسبت 5/0 تا 1 لیتر در هکتار استفاده کرد.همچنین مصرف ارادیکان نیز جهت مبارزه با علف های هرز مزارع سورگوم مناسب می باشد.علف های مزارع سورگوم شبیه علف های هرز ذرت است.
فواصل و تراکم کاشت سورگوم
تراکم کاشت مناسب سورگوم در هر منطقه (فاصله ردیف و فاصله بوته ها روی ردیف) به رطوبت قابل دسترس، حاصلخیزی خاک، روش کاشت، سیستم آبیاری، ماشین آلات کشاورزی، داشت و برداشت و همچنین رقم مورد کشت وابسته است.در سورگوم دانه ای فاصله ردیف ها ۴۵ سانتی متر و فاصله بوته ها روی هر ردیف ۶ سانتی متر می باشد و در سورگوم علوفه ای که برداشت با چاپر انجام می شود، فاصله ردیف ها ۷۰ سانتی متر و فاصله بوته روی هر ردیف ۳ سانتی متر است.
آبیاری سورگوم
بوته های اولیه سورگوم دانه ای آب زیادی نیاز ندارد، آبیاری پس از سبز شدن را می توان به مدت 4 تا 6 هفته به تاخیر انداخت .وقتی رشد گیاه افزایش یابدآبیاری هر 10 تا 14 روز یک بار صورت می گیرد. بحرانی ترین دوره نیاز آبی به هنگام گلدهی است.
نیاز غذایی سورگوم
به عنوان یک توصیه عمومی سورگوم دانه ای نیار به 150 تا 200 کیلو گرم در هکتار کود سوپر فسفات تریپل ، 100 تا 150 کیلو گرم در هکتار کود سولفات پتاسیم و 250 تا 300 کیلو گرم در هکتار کود اوره ، دارد. کود های فسفره و پتاسه و یک سوم کود اوره هنگام کاشت استفاده می شود و مابقی کود اوره به صورت سرک در دو نوبت ، زمان 7-5 برگی و شروع گلدهی ، مورد استفاده قرار می گیرد.
طول دوره رشد سورگوم
ذرت خوشه ای دارای خصوصیات زراعی بسیار خوبی از جمله رشد سریع بوده و در مدت کوتاهی در حدود 50 روز محصول می دهد .
درجه حرارت سورگوم
حرارت حدود 27درجه سانتی گراد برای رشد ونمو این گیاه مناسب است.
آفات سورگوم
آفاتی از قبیل کرم طوقه بر، ساقه خوار، برگخوار و شته ها بعضی مواقع در برخی مناطق در روی سورگوم دیده می شود که خوشبختانه تا کنون خسارت آنها به حدی نبوده که محدودیتی برای کشت سورگوم بوجود آورد. اگر زمانی خسارت آنها در منطقه ای بیشتر باشد می توان از سموم آندرین یا سوین بر علیه ساقه خوارها استفاده کرد و سم متاسیستوکس را جهت مبارزه با شته ها بکار برد. اگر این صدمات نزدیک زمان چین برداری شروع شده باشد می توان با چین برداری آنها را کنترل کرد.
تعدادی بیماری از جمله ویروس موزاییک نیشکر، پوسیدگی سیاه، آنتراکنوز، زنگ ها و سایر لکه برگی ها در بعضی از کشورها باعث خسارت می شوند و خوشبختانه این بیماری ها بجز تعدادی لکه برگی ها و ویروس موزاییک نیشکر هنوز در ایران وجود ندارد و خسارت بیماری های مشاهده شده هم به حدی نبوده که محدودیتی برای کشت سورگوم ایجاد کند
برداشت سورگوم
زمان برداشت هنگامی است که دانه ها کاملا سفت و برگ های بالا تقریبا زرد و برگ های پایینی خشک شده باشد. برداشت سورگوم دانه ای در مزارع کوچک با دست و درمزارعبزرگو یکپارچه با کمباین عملی و اقتصادی تر است. سورگوم دانه ای بطور کلی برای تولید دانه کشت می شودولی پس از برداشت دانه ، علوفه باقیمانده از آن نیز جهت تغذیه دام مورد استفاده قرار می گیرد. زمان و نحوه برداشت سورگوم بستگی به نوع مصرف آن دارد. مناسبترین ارتفاع برداشت در سورگوم های علوفه ای 10 تا 15 سانتیمتری سطح زمین است.
به طور کلی در مناطق مرطوب حداقل ارتفاع برش 10 سانتیمتر و در مناطق خشک و دیم حداکثر ارتفاع برداشت حودو 10 سانتیمتر است و با رعایت این مسئله رشد مجدد سورگوم دچار کاهش نگردیده و ملکرد علوفه با کاهش مواجه نخواهد شد. زمان برداشت سورگوم علوفه ای از اهمیت بسیار زیادی برخودار است و روی فاکتور های زیادی از جمله کیفیت علوفه، میزان اسید پیروسیک و همچنین کیفیت تولید علوفه تأثیر می گذارد. بر اساس تحقیقات انجام شده بهتری زمان برداشت سورگوم علوفه ای از جمله هیبرید اسپید فید شروع گلدهی (5 تا 10 در صد گلدهی) و در ارقام دیر گل مثل جامبو ارتفاع 150 تا 180 سانتیمتری است. به طور کلی برداشت زود هنگام (قبل از رسیدن به ارتفاع 1 متری) به علت احتمال مسمومیت و برداشت دیر هنگام به علت کیفیت علوفه توصیه نمی شود.
معایب کشت متوالی سورگوم
با توجه به اینکه سورگوم جزو گیاهان آللوپاتیک می¬ باشد وچون گیاهان آللوپاتیک اکثراً عملکرد محصول بعد از خود را به ¬واسطه ترشح مواد آللوپاتیک و یا بقایای بجا مانده در مزرعه کاهش می¬ دهند،لذا کشاورزان ¬بایستی به این نکته توجه نمایند که گیاهانی در تناوب سورگوم جاروئی قرار گیرد که نسبت به مواد آللوپاتیک و بقایای موجود در مزرعه تحمل بیشتری دارند کشت نمایند تا متحمل ضرر کمتری شوند. اما متاسفانه اکثراً کشاورزان میانه به دلیل عدم آگاهی از این موضوع اقدام به کشت متوالی سورگوم جاروئی می¬ کنند.
چگونه باغچه خود را برای کاشت پاییزی آماده کنیم؟
