نشوز به چه معناست و چه پیامدهایی دارد؟

تکالیف زوجین

ایجاد رابطه زوجیت میان دو نفر که موجب می شود پس از ایجاد آن، هریک از طرفین (زوج و زوجه) را همسر طرف مقابل خطاب کنیم، دارای شرایط قانونی است؛ همانگونه که برای مالکیت بر یک ملک باید عقدی تحت عنوان بیع منعقد شود، برای ایجاد این نوع رابطه نیز باید عقدی تحت عنوان نکاح که شرایط آن در قانون ذکر شده است میان طرفین منعقد شود. هنگامی که این عقد با رعایت تمامی شرایط قانونی میان دو نفر منعقد شود، رابطه زوجیت میان زن و مرد برقرار شده و هریک از طرفین دارای حقوق و تکالیفی خواهند شد. برخی از تکالیفی که در این رابطه بر زوج و زوجه بار می شود، مشترکند و برخی از آنها نیز اختصاصی هستند. دو تکلیف مشترک میان زوجین که در قانون مدنی به آنها اشاره شده عبارت است از: حُسن معاشرت و مُعاضدت در تَشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد. حُسن معاشرت به این معناست که زن و شوهر با خوش رویی، مسالمت و احترام با یکدیگر رفتار کنند و از انجام رفتار اهانت آمیز نسبت به یکدیگر خودداری کنند. برای مثال زندگی مشترک در یک منزل (داشتن مسکن مشترک) یا داشتن روابط جنسی به طور متعارف از رفتارهایی است که بیانگر حُسن معاشرت زوجین در زندگی مشترک است. تکلیف دیگری که به طور مشترک قانونگذار برای هر دو طرف تعیین نموده است، مُعاضدت در تشیید مبانی خانواده و اولاد است. تشیید در لغت به معنای استوار کردن و برافراشتن و مُعاضدت هم به معنای یکدیگر را یاری کردن است اما در اصطلاح قانونی و حقوقی معنای مشخصی ندارد؛ یعنی قانون مدنی به طور دقیق مشخص نکرده است که مقصود از معاضدت انجام چه کارهایی است بلکه براساس عرف و عادت مشخص می شود که چه کارها و رفتارهایی را می توان از مصادیق معاضدت تلقی کرد. برای مثال در برخی از نواحی خرید لوازم منزل بر عهده مرد و اداره امور داخلی منزل به عهده زن است. در این حالت انجام هریک از این امور توسط زن و مرد به معنای معاضدت خواهد بود و در صورتی هریک از آنها از انجام این امور خودداری کنند، می توان گفت که به تکلیف خود در خصوص معاضدت عمل نکرده اند. علاوه بر این تکالیف مشترک که به عنوان آثار عقد نکاح و ایجاد رابطه زوجیت در قانون مدنی برای زوج و زوجه ذکر شده است، هریک از زوجین دارای تکالیف اختصاصی نیز هستد. به عنوان نمونه، مطابق قانون مدنی، ریاست بر خانواده از حقوق مرد است و زن باید تکالیف قانونی مرتبط با این حق مرد را ایفا کند؛ مثلا اگر در امور مربوط به خانواده و تربیت فرزندان اختلاف نظری میان زن و مرد وجود داشته باشد، زن باید برای تثبیت خانواده از نظر شوهر پیروی کند. هرچند مرد نمی تواند به بهانه ریاست بر خانواده هر تکلیف نامعقول و غیرقانونی را بر زن تحمیل کند و برای مثال وی را از انجام فرائض دینی منع کند یا محدودیت های نامعقول در رفت و آمد او به بیرون از منزل اعمال کند. از سوی دیگر مرد نیز در برابر زن دارای تکالیف اختصاصی است که مهم ترین آنها، وظیفه پرداخت نفقه است و انجام این وظیفه هیچ ارتباطی به نیازمند بودن یا نبودن زن به نفقه ندارد.

تمکین به چه معناست؟

پس از اینکه به طور اجمالی با تکالیف مشترک و اختصاصی زوج و زوجه آشنا شدیم، پیش از پرداختن به موضوع نشوز، باید با اصطلاح تمکین آشنا شویم. تمکین در لغت به معنای فرمان بردن است و در اصطلاح حقوقی معنای این لفظ لزوم انجام تکالیف هریک از زوجین در برابر یکدیگر است؛ یعنی هنگامی که گفته می شود مرد و زن موظف به تمکین هستند، به این معناست که هریک از آنها موظفند به تکالیف و وظایف خود در برابر یکدیگر عمل کنند. تمکین در اصطلاح حقوقی در دو معنا به کار می رود؛ تمکین به معنای خاص و تمکین به معنای عام. تمکین به معنای عام مربوط به همه تکالیفی است که به موجب قانون بر عهده هریک از زوجین قرار داده شده است و آنها باید به این تکالیف قانونی عمل کنند اما تمکین به معنای خاص مربوط به تکلیف برقراری رابطه جنسی متعارف است و براساس آن، هیچ یک از طرفین نمی توانند بدون عذر موجه از برقراری رابطه جنسی با طرف مقابل سرباز بزنند.

نشوز به چه معناست؟

نشوز در لغت به معنای ارتفاع و بلند شدن است و در اصطلاح حقوقی به نافرمانی زوجین و عدم ایفای وظایف زناشویی از جانب آنها گفته می شود. به عبارت بهتر اگر هریک از زوجین به هر علت وظایف زناشویی خود را ایفا و تمکین نکند، نشوز کرده است. عدم تمکین یا به عبارتی عدم ایفای هریک از وظایف و تکالیف زناشویی خواه از نوع تکالیف مشترک باشد و خواه از نوع تکالیف اختصاصی که نشوز نامیده می شود، از سوی هریک از زوجین می تواند اتفاق بیفتد اما در قلمروی اصطلاحات حقوقی معمولا نشوز به عدم انجام وظایف زناشویی از جانب زن گفته می شود و به همین علت زنی را که به وظایف زناشویی خود در برابر همسرش عمل نکند، ناشزه (نشوز کننده) می نامند.

نشوز هریک از زوجین چه اثری دارد؟

پس از آشنایی با مفهوم نشوز حال باید به این پرسش پاسخ بدهیم که اگر هریک از زوجین نشوز کند (وظایف زناشویی خود را ایفا نکند)، طرف مقابل چه اقدام قانونی می تواند انجام بدهد؟

• اثر نشوز مرد

اگر مرد به وظایف زناشویی خود در برابر همسرش عمل نکند، زن می تواند به دادگاه مراجعه و او را ملزم به انجام وظایف خود کند. از طرف دیگر در صورتی که عدم ایفای این وظایف از سوی مرد به نحوی باشد که زندگی را بر زن سخت و مشقت بار کند، او می تواند با استناد به آن از دادگاه درخواست طلاق نماید. همچنین همان طور که پیش تر ذکر شد، یکی از تکالیف مرد در برابر همسر خود این است که نفقه وی را بپردازد. بر این اساس و به موجب قانون مجازات اسلامی اگر مرد توانایی مالی داشته باشد و همسرش نیز به تمامی ِ وظایف زناشویی خود عمل کند اما با این حال، نفقه وی را پرداخت نکند زن می تواند از مرد به علت ترک انفاق شکایت نماید.

• اثر نشوز زن

اگر زن از ایفای وظایف زناشویی در برابر همسرش خودداری کند، در مرحله نخست مرد می تواند با مراجعه به دادگاه او را ملزم به انجام وظایف قانونی خود نماید. از طرف دیگر در صورتی که این اقدام زن (عدم انجام وظایف زناشویی)، بدون عذر موجه و قانع کننده باشد، حق وی نسبت به نفقه ساقط خواهد شد و نمی تواند نفقه خود را مطالبه نماید اما اگر عدم ایفای وظایف زناشویی به خاطر عذر موجه باشد، حق وی در مورد نفقه ساقط نخواهد شد. به عنوان مثال یکی از وظایف زن این است که در منزلی که همسرش اختیار نموده است، سکونت کند. حال اگر وی محل سکونت مشترک خود با مرد را ترک کند، در صورتی که عذر موجه و قابل دفاعی نداشته باشد، مرد می تواند با مراجعه به دادگاه وی را به بازگشت به منزل ملزم نماید و همچنین زن نیز نسبت به نفقه مدتی که منزل را ترک نموده است، هیچ حقی نخواهد داشت اما برای مثال اگر مرد دچار بیماری روانی باشد و برخوردهای خشونت آمیز نسبت به همسرش از خود بروز بدهد به نحوی که زن از ترس جان خویش مجبور شود منزل را ترک کند، حق وی نسبت به نفقه ساقط نخواهد شد.

نفقه زن ناشزه

ماده 1108 قانون مدنی، در خصوص رابطه تمکین و نفقه چنین مقرر کرده است که: هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت خودداری کند، مستحق نفقه نخواهد بود. بنابراین، در صورتی که زن از تمکین در برابر شوهرش خودداری کند، از حق نفقه برخوردار نخواهد بود. البته، در صورتی که زن به یکی از دلایل قانونی از تمکین در برابر شوهرش خودداری کند، همچنان حق نفقه خواهد داشت.

مرجع صالح برای رسیدگی

دعوای الزام به تمکین از مسائل خانوادگی شناخته شده و قانون گذار این امور را در صلاحیت دادگاه خانواده قرار داده است. ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۲ رسیدگی به دعوای تمکین و نشوز را در صلاحیت خاص دادگاه های خانواده می داند. تا قبل از تصویب این قانون و تشکیل دادگاه های خانواده به عنوان مرجعی خاص برای رسیدگی به دعاوی خانوادگی، دادگاه های عمومی رسیدگی به این امور را به عهده داشتند که با توجه به حجم زیاد این نوع پرونده ها در محاکم و تخصصیتر شدن این دعاوی، تاسیس دادگاه خانواده در دستور کار قرار گرفت. لازم به توضیح است که در بعضی شهرستان ها به دلایلی از جمله کمتر بودن حجم این نوع پرونده ها و مواردی از این قبیل، هنوز دادگاه خانواده تاسیس نشده و رسیدگی به این مهم در صلاحیت دادگاه های عمومی با تشریفات دادگاه خانواده است. برای نمونه یکی از این تشریفات حضور یک قاضی مشاور زن در کنار رئیس دادگاه است که به نظر می رسد قانون گذار گام بزرگی را در راستای ورود بانوان به عرصه قضاوت برداشته است.

مجازات عدم تمکین زن چیست؟