نگاهی اجمالی به روش‌های رنگرزی سنتی و صنعتی فرش

پیشینه رنگرزی

رنگرزی در ایران سابقه دیرینه ای دارد. پیش از اسلام، بخصوص شواهدی همچون اشارة «گزنفون» مورخ یونانی،به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» مربوط به 400 سال قبل از میلاد و نوشته هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و کهن ترین اثر دارای گره ایران، که تا به حال نخستین نمونه قالی ایران محسوب شده و توسط پروفسور «رودنگر» در مغولستان در ناحیه ای به نام «پازیریک» کشف شده است.

وجود هنر قالی بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران باستان بصورت هنری ارزنده و تکامل یافته در منطقه قطعی می سازد. صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران باستان بصورت هنری ارزنده و تکامل یافته در منطقه قطعی می سازد. در دوره ساسانی رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند.

کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت و هنر طراحی و رنگرزی به حساب می آید ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که اعتبار آن را به اوج می رساند.

شیوه ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی تفاوت داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی است ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل تر است و هنرمندانه تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده اند. در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است.

در این کارگاهها علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه ها بکار می گرفتند. شهرت ایرانیان در رنگسازی و دریافت ارزش رنگ ها بخصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان بعنوان استادان رنگ شناخته می شدند.

رنگرزی سنتی

در گذشته ای نه چندان دور، رنگ ها از مواد طبیعی گرفته می شد. اما امروزه به دلایل گوناگونی، مواد شیمیایی در رنگرزی سنتی نیز جای خود را باز کردند. شاید بتوان ثبات رنگ بیشتر، قیمت به صرفه تر، فرآیند رنگ آمیزی ساده تر و رنگ پس ندادن و در نتیجه شستشوی فرش با کیفیت بیشتر را از جمله دلایل این استقبال دانست.

ابزار و مواد مورد نياز در رنگرزي سنتي عبارتند از:

• ظرف (پاتيل) يا حمامي كه عمليات رنگرزي و دندانه كردن در آن صورت مي گيرد و بايد از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استيل يا مسي استفاده مي شود.‏
• ترازو براي توزين
• ترمومتر براي اندازه گيري دماي حمام رنگرزي
• همزن كه معمولاً از جنس چوب است و براي هم زدن الياف در حمام رنگرزي به كار مي رود.‏
• ظروف شيشه اي مدرج مانند بشر و... براي اندازه گيري و برداشتن اسيدها و قلياها.
• نمك هاي فلزي چون زاج سفيد، زاج سبز، زاج سياه، دي کرومات سديم، کلريد قلع و ...‏ ‏
• مواد قليايي مانند سود و آمونياك و ....
• اسيدها مانند اسيد تارتاريك، اسيد لاكتيك، اسيد اگزاليك، اسيد استيك، اسيد سيتريك و همچنين ممكن است از اسيدهاي معدني مانند اسيد سولفوريك و اسيد کلريدريک نيز استفاده شود. در گذشته به جاي اسيد لاكتيك از "دوغ" استفاده مي شد.
• آب كه به دليل استفاده مداوم در رنگرزي، بايد از شرايط و خواص لازم برخوردار باشد.‏ رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت های لازم به عمل ايد درصورت بروزهرگونه مشكلي امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردارنمي باشد.

مراحل رنگرزی سنتی چیست؟

به هر طریق در انجام این کار به روش سنتی ابزارهای گوناگونی وجود دارد. از جمله این ابزارها باید به پاتیل رنگ اشاره کرد. پاتیل رنگ، ظرفی بزرگ است که رنگ در آن ساخته شده و الیاف به صورت ریسیده نشده و یا کلاف نخ در آن رنگ آمیزی می شوند. این پاتیل باید از جنس ضد زنگ باشد؛ به همین دلیل معمولا از ظروف مسی برای انجام این کار استفاده می کنند.
شرح مراحل رنگ آمیزی به روش سنتی طولانی است؛ اما به طور خلاصه باید بدانید که در این روش همه چیز بر عهده استادکار است. اوست که با استفاده از مواد مختلف و فرمول های موجود، رنگ مورد نظر را در پاتیل می سازد. مواد مختلفی از جمله نمک های فلزی، مواد قلیایی و اسیدها، همگی در ساخت رنگ مورد نظر کاربرد دارند. در نهایت و پس از رنگ گرفتن الیاف یا نخ ها، آنها را در ظرفی دیگر که عملکردی مانند سانتریفیوژ دارد، آبگیری کرده و سپس خشک می کنند.
در روش سنتی داشتن ابزارهایی برای اندازه گیری دمای حمام رنگ، سنجش وزن، پارویی برای هم زدن و ظروف شیشه ای آزمایشگاه برای تعیین مقدار مواد لازم، به انجام دقیق تر کار کمک می کنند.

رنگرزی صنعتی

رنگرزی صنعتی از نظر مراحل و روش های انجام کار، شباهت زیادی به روش سنتی دارد. به عبارتی در سیستم صنعتی، همان کارها به کمک دستگاه های الکترونیکی و مکانیکی پیشرفته و البته در ابعاد بزرگ تر و به صورت اتوماتیک انجام می شود.
در روش صنعتی، پشم معمولا به صورت ریسیده شده رنگ می شود. در ابتدا نخ ها باید شستشو داده شوند تا هرگونه چربی و کثیفی روی آن ها پاک شود. وجود این آلودگی ها فرآیند رنگ گرفتن پشم را دچار مشکل کرده و رنگ از ثبات کافی برخوردار نخواهد بود.
سپس نخ ها را به شکل شل دور دستگاهی به نام بوئین می پیچند. بوئین ها دارای سوراخ های ریزی هستند که رنگ از آن ها عبور کرده و به داخل نخ های پیچیده شده دورشان، نفوذ می کند. به شل پیچیدن نخ ها، اصطلاحا شل پیچی گفته می شود؛ و این کار توسط دستگاهی به نام اشلاپ فورس انجام می شود.
در مرحله بعدی بوئین های شل پیچی شده وارد محفظه بوئین می شوند. این محفظه ها در اندازه های مختلفی تولید شده که موجب افزایش یا کاهش ظرفیت واحد رنگرزی خواهد شد.
در نهایت پوئین ها را وارد دیگ بخار می کنند. دیگ بخار در روش صنعتی، معادل همان پاتیل رنگرزی در روش سنتی است.
ادامه کار به صورت برنامه ریزی شده انجام می شود. تانک های مخصوصی آب با دمای مناسب و رنگ به میزان برنامه ریزی شده را وارد دیگ بخار می کنند. همچنین دمای دیگ و مدت زمان فرآیند رنگ آمیزی نخ ها بنابر نوع آن مشخص می شود. در پایان نیز با سردکردن تدریجی دیگ رنگ را تثبیت نموده و نخ ها را شستشو می دهند.

در اینجا کار رنگ رزی تمام شده است؛ اما آبگیری و خشک کردن نخ ها به کمک سانتریفیوژ و دستگاه خشک کند ادامه دارد؛ و پس از آن نخ ها برای ورود به بازار سفت پیچی و بسته بندی می شوند.

عوامل موثر بر رنگرزی شیمیایی

نوع کالا و ویژگی های آن: بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام مي گيرد در نتیجه هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا تمایل ذاتی (آفینیته) دارند رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می کند.علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز تعیین کننده مواد رنگزای مصرفی در رنگرزی می باشد فی المثل در مورد رنگرزی مواد اولیه قالیبافی باید از رنگزاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات شستشویی ،سایشی و نوری برخوردار باشند ولی در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده ای ممکن است ثبات نوری رنگ بیشتری مد نظر قرار گیرد.گروه های مختلفی از مواد رنگزا منجمله مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و ... تمایل ذاتی نسبتاً خوبی به پشم دارند. علاوه برنوع کالا ویژگی های مختلف آن منجمله ظرافت و تمیزی و رنگ و یکنواختی و ... بر کیفیت رنگرزی موثر است.

نوع ماده رنگزا: یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی است. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزای بسیار متنوعی می باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی های آنان شناخت کافی نداشته باشد نمی تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.

حمام رنگرزی: بالاخص در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار خاصی برخوردار است. حمام رنگرزی می بایست منطبق با ویژگی های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد الویه قالیبافی درپاتیل سنتی انجام می گیرد، بر استفاده از جنس استیل، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می گردد.البته با عنایت به تکنولوژی معاصر امروزه دستگاه های رنگرزی ساخته شده که علاوه بر گردش کالا ومحلول دارای امکانات جانبی بسیار خوبی است.

آب: مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی استفاده می شود.وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها باعث کدر شدن رنگ الیاف می گردد استفاده از سختی گیر آب از حداقل نیازهای کارگاه رنگرزی محسوب می گردد. لازم به تذکر است آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است.

حرارت: هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی جهت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش موثری که در سرعت رنگرزی دارد یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و لازم است رنگرز جهت مطلوبیت کار حداکثر بهره وری را از این ابزار بنماید.متاسفانه یکی از مشکلات استفاده از پاتیل سنتی این است که حرارت در قسمتهای مختلف حمام یکسان نمی باشد.

مواد کمکی: در بسیاری از حمام های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می باشد این مواد به دلایل مختلفی کاربرد دارند برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می روند (سختی گیر آب)، بعضی دیگر تر کننده هستند و باعث رطوبت پذیری الیاف می شوند.تعدادی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می کنند و بالاخره برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر می شوند و در تعدادی از حمام های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و ... استفاده کنیم.صرفنظر از همه ی عوامل فوق مهارت و هنر نمایی رنگرز نقش بسیار حیاتی در کیفیت رنگرزی دارد. رنگرز می بایست شناخت کافی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی کالا، ماده ی رنگزا ،حمام رنگ داشته و هر آنچه در فرآیند رنگرزی اتفاق می افتد را مشاهده نماید وآن را تجزیه و تحلیل نماید.

رنگرزی با رنگ های طبیعی

در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی سنتی و صنعتی اهمیتی تقریبا یکسان با طراحی و بافندگی دارند و اصولا بدون وجود , رنگ نقشی آفریده نمی شود.

در رنگرزی مهارت رنگرز در کاربد مواد رنگی اهمیت ویژه ای دارد و عامل ذرخشندگی رنگ تنها مواذ الوان نیست، زیرا فرش هایی وجود دارند که الیاف آنها با مواد رنگ دار مرغوب رنگ آمیزی شده ،

اما به علت عدم مهارت رنگرز و فقذان نفوذ رنگ به داخل الیاف ،فرش رگه دار شده و یا برعکس بر اثر اشباع الیاف , ار مواد رنگی ، هنگامی که فرش ها را بر روی یکدیگر می اندازند ، رنگ های اضافی , به فرش های مجاورنفوذ می کنند.

رنگ ها را بر اساس ساختمان فیزیکی ، کیفیت شیمیایی ، ثبوت و نوع دندانه هایی که با آن به کار می برند, و یا روش های رنگرزی تعریف و طبقه بندی می کنند.

رنگ های طبیعی

رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشا گیاهی داشته و از ریشه ، گل ، برگ ، میوه و پوست, تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمز دانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند, و یا مانند خاک رس از معادن استخراج می شود

ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابریشم از دیر باز از گیاهان رنگ دار نظیر انار ، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین , از حشره ی قرمز دانه استفاده می کردند.

رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربر آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را , نمی توان در این سری رنگ ها به دست آورد.

کاربرد رنگ های گیاهی بیشتر در روستا ها و یا در میان ایلات معمول است که اینگونه مواد را در مزارع , و مراتع حوالی دهات خود و در مسیر کوچ ایل به مقدار فراوان در اختیار دارند .

محافظت از رنگ فرش

رنگ فرش به مروز زمان و به دلایلی مختلفی امکان دارد که دیگر طراوت و تازگی روزهای اول را نداشته باشد. طول عمر فرش و مواد شوینده مناسب برای شستشوی آن از مهمترین عوامل رنگ پریدگی فرش است. برای حفظ رنگ فرش خود در برابر طول عمر، آن را در برابر نور آفتاب،گرد و خاک و انواع آلودگی ها و همچنین فشار اجسام روی آن محافظت کنید. هر فرشی به هر حال در فاصله های زمانی نیاز به شستشو دارد و نمی توان گفت که کمتر آن را بشویید؛ اما اگر قصد همچین کاری را داشتید از بهترین و مناسب ترین مواد شوینده برای شستشوی آن استفاده می کنند.

رنگهای مورد استفاده در قالیبافی (قسمت 1)