نگاهی به تاریخچه و مکاتب هنر نگارگری

هنر نگارگری چیست؟

به هنر تصویرگری ظریفی که دارای ویژگی های تزئینی است و از دیرباز در شرق نزدیک رواج داشت، هنر نگارگری می گویند. اما نگارگری ایران هنری است که از گذشته دور تا دوران اسلامی در این سرزمین جریان داشت و معمولا برای تصویرسازی کتب علمی، پزشکی، مذهبی و بخصوص ادبی بکار می رفت.

واژه نگارگری یعنی نگاریدن، به تصویر درآوردن، کشیدن و صورتگری و اصطلاح نگارگری معمولا به مجموعه ای از هنرهای مرتبط با کتاب چون تصویرگری، تذهیب، تشعیر و حتی هنرهای مستقل از کتاب مانند قلمدان نگاری و … اطلاق می شود.

واژه مینیاتور نیز اصطلاحی است که به اشتباه به جای نگارگری به کار می رود. این واژه ریشه ای فرانسوی به معنی کوچک و ظریف دارد و بیشتر برای توصیف آثار کوچک اندازه بخصوص در دوران قرون وسطی به کار می رفت. اما نگارگری ایران جز در مورد کوچکی ابعاد و برخی ظریف کاری ها هیچ قرابتی با مینیاتور ندارد.

تاریخچه هنر نگارگری در ایران

تاریخچه نگارگری دینی نیز به تصویرسازی قصص قرآنی و کتب مقدس آسمانی در اواخر سده ۷ تا ۱۲ هجری زمانی که مغولان به ایران حمله کردند، بازمی گردد. البته از همان دوران تصاویر زیادی از قصص انبیاء، آیات قرآنی، سوره ها، حاشیه، جلد، میان سطرها در نسخ های معراج نامه، جوامع التواریخ، مقامات حریری، مجموعه قصص انبیاء و کتب بسیاری چاپ و حتی به صورت رقعه دیده شده است.

در هنر نگارگری قرآن، اگر در راه دین قلمی زده شود و رنگ و طرحی به سفیدی کاغذ نقش ببندد همگی در ستایش آفریننده زیبایی ها است.

در کلامی دیگر اگر شعر حافظ برای جهانیان نیاز به ترجمه دارد، نگارگری، تذهیب و تشعیر، نقش و رنگ شان احتیاج به هیچگونه تفسیر و ترجمه ای ندارد.

مکاتب نقاشی ایران

با توجه به آنکه از آثار دوران قبل اسلام اثر مکتوب بجا نمانده (بجز برگهایی از نقاشان پیرو دین مانی که در تورفان چین بدست آمده) بررسی هنر نگارگری ایران تنها در دوران بعد از گرویدن به اسلام ممکن است.

به طور کلی می توان تحول تاریخی هنر نگارگری را به صورت زیر بررسی کرد:
مکتب بغداد:

که آن را مکتب عباسی نیز نامیده اند را برخلاف مکاتب دیگر مکاتب نگارگری نمی توان مکتبی ایرانی نامید چراکه از یک سو زیر تأثیر هنر بیزانس و از سویی دیگر در استیلای هنر ایرانی (ساسانی) است. از این روی این مکتب را مکتب بین المللی نیز گفته اند. به دلیل نقش داشتن مصوران عرب ایرانی و سریانی (منصوب به سوریه)به آن لقب مکتب جهانی عباسی داده اندو به دلیل تهیه نسخ خطی در بغداد به مکتب بغداد شهرت دارد.

مکتب سلجوقی:

از قرن چهارم (ه. ق) سبکی در نگارگری ایران ظهور می یابد که آن را سبک سلجوقی می نامند. این سبک اولین مکتب ایرانی در زمینه نگارگری است. در این دوره دوباره تصویرسازی کتاب ارژنگ مانی رونق می یابد.

مکتب تبریز اول:

یکی از مکاتب نگارگری ایران به نام مکتب تبریز در شهر تبریز، در دورهٔ ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقوینلو و آق قوینلو و صفویان شکل گرفت

مکتب شیراز اول:

در سدهٔ هشتم (ه. ق) و هم زمان با حکومت ایلخانان مغول در ایران، شیراز که به واسطهٔ تسلیم حکمرانانش در برابر هلاکو خان از حملات مغولان در امان مانده بود، محیطی امن برای ادامه سبک کهن نگارگری ایرانی بدون تأثیراتی که به واسطهٔ این تهاجمات بر نگارگری ایرانی چیره شده بود ایجاد کرد و نوآوری هایی چند به آن افزود.

مکتب جلایری:

مکتب جلایری یا تبریز-بغداد (که به واسطه حضور حکومت در دو مرکز به این نام خوانده شده)، سبکی در نگارگری ایرانی است که پس از فروافتادن حکومت ایلخانان در ۷۳۶ه. ق و در دوران حکومت جلایری ها (۷۵۷ ۷۴۰ ه. ق) در این رشته هنری رایج گردید، کتاب آرایی در دربار جلاریان خصوصاً در دربار آخرین پادشاه جلایری (سلطان احمد جلایری) رونق ویژه و سبکی خاص یافت.

مکتب شیراز دوم:

خاوران نامه مربوط به مکتب شیراز سدهٔ ۹ (تیموری) - سرهای شعله گون مشخصهٔ اصلی نگاره های این کتاب است .در دوران تیموریان (سده۹ ه. ق) و حضور اسکندر سلطان و ابراهیم سلطان در شیراز زمینه برای بروز دوباره ویژگی های دیداری مکتب شیراز (سده۸) فراهم شد.

مکتب هرات:

پس از مرگ تیمور (سلسله تیموریان) فرزندش شاهرخ به سلطنت رسید و از آن پس هرات به پایتختی برگزیده شد، به واسطه توجه و حمایت بی دریغ شاهرخ و ولیعهدش بایسنقر میرزا تهیه کتب مصور این بار در هرات و در کتابخانه بایسنقر میزا رونق گرفت و پس از چندی ویژگی های خاص خود را یافت.

مکتب تبریز دوم:

خمسه نظامی (ساختن کاخ خورنق) اثر کمال الدین بهزاد از مکتب هرات به سال ۸۹۹ه. ق محفوظ در موزه بریتانیا، توجه به صحنه های روزمره زندگی مشهود است حرکت در این نگاره به صورت دو دایره در هم پیچیده است که یادآور عدد ۲ در انگلیسی است. همچنین، واقع گرایی موجود در اثر نسبت به دوران گذشته چشم گیر است.

مکتب مشهد:

که مربوط به دوران صفویه و شاه تهماسب است و در مشهد به حمایت ابراهیم میرزا است.

مکتب قزوین:

که مربوط به دوران صفویه است و دوران شاه تهماسب را بعد از تغییر پایتخت به قزوین تا به حکومت رسیدن شاه عباس را شامل می شود.

مکتب اصفهان:

از مشخصه های نقاشی مکتب اصفهان یا مکتب صفوی لباس و پوشش سر اشخاص است. یکی از نقاشان بزرگ این دوران استاد محمدی، استاد طراحی با قلم بود. از مشخصات آثار او تصویر اشخاص بلندقامت با صورت گرد و کوچک؛ و واقع بینی او در ترسیم مناظر زندگی در نواحی روستایی است. او از جمله کسانی است که بر روی نگارگران پس از خود تأثیر بسزایی داشته است. یکی دیگر از نقاشان دورهٔ صفوی را رضا عباسی می نامند. او از پیشروان مکتب اصفهان است. در همین دوران چند نگارگر دیگر با اسامی شبیه نام رضا عباسی می زیسته اند. توجه رضا عباسی به خود انسان بیشتر از فضای اطراف اوست. این نکته حتی در تأکید پرداخت او در شکل انسان نسبت به زمینه های ساده ای که در آثارش استفاده کرد، کاملاً روشن است. اولین نمونه های تک پیکره (فیگور) را پدید آورد و همچنین نخستین رقعه ها (نمونه نگاره جدا از کتاب مثل یک پرتره) را در نگارگری نقش زد.

آشنایی با هنرهای دستی اصفهان