پرورش چای ترش
نام انگلیسی : HIBISCUS SABDARIFFA
خانواده : MALVACEAE – پنیرک
بومی : غرب آفریقا
چای ترش یا چای قرمز با نام انگلیسی Roselle و نام علمی Hibiscus sabdarifa از خانواده Malvaceae، گیاهی علفی یکساله یا چندساله درختچه ای و بومی آفریقاست. برگهای آن متناوب و با حاشیه دندانه دار و دارای ۳-۵ لوب است. گلهای آن سفید مایل به زرد کمرنگ است که بر روی آن دانه های قرمز رنگ وجود دارد. گلها در شهریور تا مهرماه شکوفا میشوند. کاسه گل گوشتی است که در ابتدای تشکیل به رنگ سبز است و وقتی میرشد به رنگ قرمز تبدیل میگردد و میوه که کپسول هست را احاطه میکند. معمولا میوه را در آبان و آذر ماه برداشت میکنند. برداشت چای ترش با دست انجام شده و کاسبرگ ها را از کپسول بذر جدا می کنیم و بر روی صفحات مشبک یا توری که هوا از دو طرف آن جریان دارد، قرار داده و آنها را در سایه یا آفتاب برای خشک شدن قرار می دهیم. حدوداً دو ماه بعد از ریزش گلها، کاسبرگ ها قابل برداشت بوده، آنها را بعد از برداشت نباید آلوده نمود یا بر روی زمین ریخت و بالافاصله بعد از برداشت باید برای خشک کردن آماده شوند. چای ترش را معمولاً قبل از ظهر و قبل ساعت ۹ صبح برداشت می کنند زیرا آفتاب باعث کاهش خواص و ماده موثره آن می شود.
نحوه پرورش و نگهداری زیرهترکیبات چاي ترش :
در بذر چاي ترش اسیدآمینه هاي اسیداسپارتیک، اسیدهاي آمینه، ایزولوسین، تریپتوفان، والین و اسیدآمینه هاي سولفوري که ازکمیابترین اسیدهاي آمینه هستند، در این گیاه یافت میشود. بذرها داراي فراوانترین اسید آمینه هاي ضروري لوسین، لیزین و فنیلآلانین میباشند. دانه هاي چاي ترش به عنوان یک منبع جدید از پروتئین و لیپید هستند دانه هاي چاي ترش ۲۵-۱۸ درصد پروتئین دارا میباشند. میزان موسیلاژ کاسبرگ ۲۵-۲۳ روز بعد از گلدهی در گونه هاي آمریکاي مرکزي و مصري ۲۸-۲۴ درصد و گونه هندي ۱۵ درصد گزارش شده است. کاسبرگ خشک شده چاي ترش داراي گوسی پتین فلانوئید، هیبیستین، سابدارتین میباشد. ماده اصلی رنگی هبیسین است که به عنوان یک دافنی فیلین شناخته شده است.
خواص کاربردي چاي ترش :
برگهاي جوان و ساقه هاي نازك چاي ترش بیشتر در سالاد استفاده می شود . برگهاي سبز پخته شده یا به تنهایی و یا ترکیب با سبزیجات، در گوشت و ماهی مصرف میشود. برگ سبز میتواند به عنوان سبزي خوراکی کاربرد داشته باشد. دم کرده برگ این گیاه منبعی غنی از آهن و مس میباشد. کاسبرگهاي خشک شده محتواي هیبستین، سابدارتین و فلونوئید گوسی پتلینت است.
چاي تُرش یا چاي قرمز از کاسبرگ گیاه چاي ترش تهیه می شود و در بسیاري از مناطق دنیا به صورت نوشیدنی گرم و یا سرد مصرف دارد. چاي ترش خاصیت خنک کننده قوي براي بدن دارد، از این رو در فصل تابستان می تواند مورد توجه قرار گیرد، به طوري که میزان تعرق را افزایش داده و دماي داخلی بدن را کاهش می دهد. فشار خون و کنترل آن توسط چاي ترش یکی دیگر از خواص این چاي است. براي بیمارانی که فشار خون بالایی دارند این چاي همیشه توصیه شده است. از بین بردن کلسترول خون است از بین بردن اختلالات کبد و تصفیه کننده خون است.
در بسیاري از کشورها، کاسبرگ چاي ترش به خاطر خواص دارویی و کاربرد در صنایع غذایی استفاده می شود. نوشیدنی هاي این گیاه کاهش دهنده فشار خون، خنک کننده بدن، رقیق و تصفیه کننده خون، کنترل کننده کلسترول خون، اختلالات کبدي، صفرایی و همچنین آرام بخش می باشد.
برعکس چاي که باعث دفع آهن می شود چاي ترش خود یکی از منابع غنی آهن به شمار می آید. رنگ قرمز در چاي ترش به عنوان مکمل و به عنوان منبع جایگزین قهوه استفاده می گردد.
کاسبرگ تازه پس از جوشاندن با شکر براي درست کردن شیرینی استفاده می شود. کاسبرگ تازه چاي ترش در تهیه سالاد، پخت کیک، سوپ، سس، پودرهاي خوراکی استفاده می شود. کاسبرگهاي یاد شده داراي مقدار زیادي اسید سیتریک و پکتین می باشد که براي درست کردن مربا، ژله، مفید میباشد. در سوپ هاي روغنی و سوسیس پودر دانه هاي چاي استفاده می شود. همچنین دانه ها به عنوان جایگزین قهوه به علت وجود خواص محرك جنسی استفاده می شود.
دانه هاي این گیاه ادرارآور بوده و روغن قهوه اي حاصل از دانه هاي این گیاه در التیام زخم ها و بیماري ها مؤثر است. دانه آن حاوي چربی و پروتئین بوده و در هند از دانه هاي این گیاه به عنوان یک دارو براي سستی بدن، گیجی و سوء هاضمه استفاده می شود . دانه و کنجاله بذر چاي ترش نیز در تغذیه طیور کاربرد دارد. چاي ترش به دلیل دارا بودن فیبر و میزان سلولز بالا درصنعت کاغذ سازي اهمیت زیادي دارد.
برخی از انواع مطرح چاي ترش :
سابداریفا
گیاهی یک ساله، راست قامت، درختچه اي، انبوه، ارتفاع در حدود ۴٫۲ متر ساقه اي قوي، صاف یا نسبتاً صاف، استوانه اي شکل و قرمز می باشد. برگ ها بزرگ و متناوب با رگبرگ هاي پنجه اي قرمز رنگ (۲۵-۱۷) سانتی متر طول، سبز رنگ و با دمبرگ کوتاه یا بلند هستند. برگ ها در گیاهچه هاي جوان و برگ هاي بالایی گیاهان پیر ساده و شبیه هم هستند. گلبرگ ها سفید با مرکز قرمز رنگ در پایه میله پرچم واقع شده اند و زمانی که در انتهاي روز، پژمرده می شوند رنگ آن ها بنفش می شود . داراي کاسبرگ خوراکی قرمز تا زرد کمرنگ، که این واریته الیاف کمتري دارد.
آلتیزیما
گیاهی یک ساله، کم شاخه، راست قامت، با ارتفاع ۴٫۸ متر می باشد که در حقیقت بیشتر به خاطر الیاف آن کشت شده و از کاسبرگ آن کمتر استفاده میشود. در شرق هندوستان، نیجریه و تا اندازهاي در بعضی از نقاط گرمسیر در آمریکا کشت میشود. ساقه هاي این واریته و برگ هاي آن بعضاً سبز است، ولی گاهی برگ هاي آن رگبرگ هاي قرمز دارند. گل ها به رنگ زرد و کاسبرگ هایش قرمز یا سبز، غیرگوشتی، خاردار و مصرف غذایی ندارد.
ریکو
گیاهی با رشد نسبتاً کم، بوته اي، معمولاً برگ ها ساده که در مدت زمان طولانی به وجود می آیند و اغلب مواقع داراي سه لوب می باشند. گل ها داراي چشم ها (نقاط) قرمز تیره و دانه هاي گرده آن زرد طلایی است. کاسبرگ در زمان بلوغ دارای ۵ سانتی متر طول و ۳٫۲ سانتی متر عرض دارد. براکته های بصورت افقی هستند. بیشترین محصول هر گیاه کاسبرگ آن است براي آب میوه و شربت استفاده می شود و رنگ آن قرمز تیره است.
ویکتور
گیاهی با ارتفاع ۲٫۱ متر، راست و تنومند است. گل ها داراي چشمهاي (نقاط) قرمز تیره و دانه هاي گرده قهوه اي طلایی میباشد. این رقم در بعضی شرایط نسبت به رقم ریکو زودتر شکوفه می دهد. کاسبرگ ها ي آن نسبت به کاسبرگ هاي رقم ریکو بلندتر هستند. براکته ها (برگک ها) بلندتر، طولانی تر و داراي فرورفتگی به سمت بالا هستند و عصاره آن در آب میوه، مربا و شربت مصرف می شود و کاملاً قرمز است.
آرچر
این گیاه بعضی اوقات روسل سفید نامیده میشود. گیاهی بلند و قوي شبیه ویکتور ولی ساقه هاي آن سبز رنگ است. گل ها زرد و دانههاي گرده قهوه اي است. کاسبرگ ها سبز رنگ یا سبز متمایل به سفید و کوچک تر نسبت به دو واریته دیگر، اما محصول این گیاه خیلی بیشتر است. عصاره و آب میوه و دیگر محصولات تقریباً بدون رنگ است.
شرایط پرورش و کشت چای ترش :
چای ترش نسبت به خاک حساس نیست و در هر خاکی رشد می کند، PH ایده آل برای خاک باید خنثی یا کمی اسیدی باشد (۵٫۵ تا ۵٫۷)
بذر چای ترش قرمز را قبل از کاشت ۲۴ ساعت در آب ولرم خیس کنید.
برای نشاء کردن بذرها می توانید از سینی نشاء یا لیوان های یکبار مصرف استفاده کنید، بذرها را در عمق ۰٫۵ تا ۱ سانتی متری قرار دهید و بر روی آن خاک نرم بریزید و سپس آبیاری کنید، تا قبل از جوانه زدن بذرها اجازه ندهید خاک به هیچج وجه خشک شود، آبیاری زیاد نیز باعث خفه شدن بذرها می شود.
بعد از جوانه زدن بذرها باید نور کافی برای رشد گیاهچه ها بر آنها بتابد، هنگامی که نشاء ها به ارتفاع ۱۰ سانتی رسید اقدام به جا به جایی آنها به محل اصلی کنید.
آبیاری چای ترش باید به صورت منظم انجام شود، البته تحمل خشکی نسبتاً خوبی دارد.
در ایران قطب اصلی تولید چای ترش سیستان و بلوچستان و در شهرهای ایرانشهر و نیکشهر می باشد البته در شهرهای دیگر همانند داراب و شهرستان گناباد استان خراسان رضوی نیز به طور پراکنده پرورش می یابد.
در مناطق گرمسیر چای ترش به صورت چند ساله کشت می شود و ارتفاع گیاه ها گاهی به ۳ متر نیز می رسد، در مناطق نیمه گرمسیر و معتدل که زمستان سردی دارند این گیاه به صورت یک ساله کشت می شود.
البته چای ترش را میتوانید داخل گلدان سایز متوسط و بزرگ در تمامی مناطق آب و هوایی بکارید و با شروع سرما آن را با مشما یا بردن داخل فضای گرم همانند گلخانه از سرما محفوظ کنید یا اینکه در سال بعد اقدام به کاشت مجدد کنید.
کاشت چای ترش در گلدان :
برای کاشت چای ترش درون یک گلدان شما می توانید بذر گیاه چای ترش را خریداری و در گلدان بکارید یا از گیاهی سالم و قوی قلمه تهیه کرده و آن را به این روش پرورش دهید.
خاک مناسب چای ترش :
به طورکلی گیاه چای ترش در خاک های با میزان ماده آلی بالا رشد بهتری دارد. ترکیبی از خاک معمولی باغچه، کوکوپیت و کود پوسیده دامی به عنوان بستر کاشت مناسب برای این گیاه در گلدان است.
دمای مورد نیاز چای ترش :
دمای مناسب برای جوانه زنی بذر چای ترش دمایی بین ۲۴ تا ۳۰ درجه سانتی گراد است. باتوجه به این که این گیاه بومی مناطق گرمسیری است، دما های کمتر از ۱۵ درجه سانتی گراد به رشد گیاه آسیب زده و توصیه می شود گلدان را در زمستان در داخل منزل نگهداری کنید. بهترین دما برای نگهداری از گیاه دمای ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد است.
نور مناسب چای ترش :
گیاه چای ترش برای رشد بهینه به نور کامل و کافی خورشید نیاز دارد. بهترین مکان برای نگهداری و کاشت چای ترش در گلدان، قرار دادن آن در مقابل پنجره های آفتابگیر آپارتمان است.
آبیاری چای ترش :
چای ترش نیاز به آبیاری منظم دارد و در دوره جوانه زنی لازم است، سطح بستر کاشت همواره مرطوب و نه خیس باشد. بعد از اینکه ارتفاع گیاه به ۱۰ سانتی متر رسید شما می توانید از میزان آبیاری کاسته و هفته ای دو تا سه بار آبیاری را انجام دهید.
نحوه پرورش و نگهداری گل نسترن
