پنجه مرغي (Cyndon dactylon (L.) Pers.) گياهي چند ساله، گرما دوست و چهار كربنه از خانواده گندميان است كه به وسيله بذر، استولون و ريزوم ازدياد مي يابد. اين گياه به خشكي مقاوم و به شرايط قليايي متحمل بوده و در طيف وسيعي از خاكها بخوبي رشد مي كند. توانايي زياد اين گياه براي ازدياد رويشي علاوه بر ازدياد زايشي، گسترش سريع آن را در مدت كوتاهي پس از استقرار تضمين و ريشه كن كردن آن را در عمل دشوار مي نمايد.
اين گونه علاوه بر رقابت شديد با گياهان زراعي براي دريافت عوامل ضروري مانند آب و عناصر غذايي، از قدرت آللوپاتيك زيادي برخوردار بوده و با آزاد كردن تركيبات شيميايي سمي، رشد و نمو گياهان زراعي را مختل و عملكرد آنها را بشدت كاهش مي دهد. در مقياس جهاني، شايد بتوان پنجه مرغي را در زمره خطرناك ترين گياهان هرز خانواده گندميان و يكي از چند گياه هرز خطرناك در بين كل گياهان هرز به شمار آورد. در ايران نيز اين گياه در توليد بسياري از گياهان زراعي يك ساله و چندساله تزاحم ايجاد مي نمايد و از پر خسارت ترين گياهان هرز محسوب مي گردد.
از اينرو هر ساله هزينه زيادي براي كنترل اين گونه گياهي در مزارع و باغها به روشهاي مختلف صرف مي شود. در كنترل مكانيكي، انتخاب درست وسيله از اهميت بسيار زيادي برخوردار است و استفاده از بعضي وسايل خاكورزي مانند ديسك منجر به افزايش جمعيت اين گياه مي شود. در كنترل شيميايي نيز براي كنترل موفق اين گونه بايستي از علف كش هاي سيستميك استفاده نمود.
نكته آخر اينكه، اگر چه در كشور ما پنجه مرغي به عنوان يك گياه هرز بسيار خطرناك شناخته شده است، هم اكنون ژنوتيپهايي از اين گونه به عنوان علف چمني و يا گياه مرتعي مورد استفاده قرار مي گيرند و کاربرد اين گياه به عنوان يك گياه دارويي در طب سنتي بسياري از كشورها قدمتي طولاني دارد.
مناطق پراکنش گیاه پنجه مرغی
گیاه "پنجه مرغی" را از مبدأ (originate)آسیا بویژه هندوستان تا خاور میانه و همچنین بومی (endemic) آفریقا می دانند. تاکنون 8 گونه از جنس Cynodon در آفریقای جنوبی شناسائی شده اند. امروزه "پنجه مرغی" در سراسر اقالیم گرمسیری (pan-tropical) و نیمه گرمسیری زمین بعنوان گیاه جهان شمول (cosmopolitan) و فراگیر (ubiquitous) در حدواسط 45 درجه شمالی تا 45 درجه جنوبی و تا ارتفاع 3000 متری سطح دریا یافت می شود. این گیاه سازگاری زیادی به اقالیم مختلف آب و هوایی و انواع خاک ها دارد. "پنجه مرغی" (برمودا گراس) بومی منطقه "برمودا" نیست ولیکن چون تصوّر می شود که بعنوان یک گیاه هرز مهاجم از آنجا طی قرن نوزدهم وارد آمریکای شمالی گردیده است، بدین نام شناخته می شود.
گیاه "پنجه مرغی" در کشورهای : استرالیا ، اندونزی ، سنگاپور ، کامبوج ، ویتنام ، ایالات متحده آمریکا ، مکزیک ، کاستاریکا ، شیلی ، پورتریکو ، کلمبیا ، اروگوئه ، آرژانتین و برزیل بعنوان علف هرز مهاجم شناخته می گردد. این گیاه امروزه در 57 کشور جهان بعنوان علف هرز اصلی یا جدی محسوب می شود.
شرایط اکولوژیک مناسب علف هرز پنجه مرغی
برخی محققین حداقل شرایط برای رشد پنجه مرغی را بشرح زیر عنوان کرده اند:
- روزهای 8 ساعته با دمای 15 درجه سانتیگراد
- شب های 16 ساعته با دمای 5 درجه سانتیگراد .
ریزوم ها و استولن های "پنجه مرغی" در تماس با خاک مرطوب قادر به ریشه زائی از محل گره ها هستند لذا قطعات ریزوم ها و استولن ها می توانند به زندگی خویش ادامه دهند و گیاهان جدیدی را ایجاد نمایند. ریزوم های "پنجه مرغی" در اراضی دست نخورده به حالت سطحی در خاک (عمق 6-1 اینچ) رشد می کنند درحالیکه پس از نرم شدن خاک در اثر شخم یا دیسک به اعماق بیشتری نفوذ خواهند یافت.
"پنجه مرغی" قادر به تحمل دوره های غرقاب است ولیکن در چنین شرایطی قادر به رشد نخواهد بود. "پنجه مرغی" توانسته است شرایط غرقابی در عمق 9 متر را در اراضی سیل گیر مناطقی از بنگلادش (حواشی رودهای گنگ – براهماپوترا) برای چندین هفته تحمل نماید. "پنجه مرغی" وضعیت غرقاب را در آب های جاری به مدت 8 روز و در شرایط آب های ساکن برای مدت 4 هفته تحمل می کند.
"پنجه مرغی" طیف وسیعی از PH را متحمل است ولیکن خاک های اسیدی را بهتر از خاک های قلیایی تحمل می کند. این گیاه بیشترین رشد را در خاک های حاوی ازت زیاد ، کلسیم کافی و PH 5/5 بروز می دهد.
پنجه مرغی تحمل خوبی در مقابل شوری دارد و فقط رشد آن در چنین شرایطی اندکی کاهش می یابد زیرا گیاه مزبور در شرایط شوری اقدام به تغییر مسیر مواد فتوسنتزی از اندام های هوایی به ریشه ها بمنظور بقاء می نماید.
تکثیر گیاه پنجه مرغی
گیاه "پنجه مرغی" از دو طریق زیر ازدیاد می یابد :
•طریقه رویشی (غیر جنسی) با کمک استولن ها و ریزوم ها
•طریقه زایشی (جنسی) با کمک بذور
پنجه مرغی از طریق انتقال قطعات ریزوم و استولن توسط : حیوانات بویژه سم داران (hooves) ، ماشین آلات کشاورزی ، آبهای جاری و انسان (جابجایی علوفه تازه) گسترش می یابد. پنجه مرغی در هر ماه می تواند از هر گره استولن بیش از 20 جوانه جدید ، افزون بر 12 نوساقه پنجه ای جدید و 3 جوانه ریزومی در حال خواب تولید نماید.
پنجه مرغی" پس از "اویارسلام چندساله" (Cyperus rotundus) در مقام دوم مهمترین علف هرز جهان از جنبه فراگیری اقلیمی و وسعت صدمات گیاهی محسوب می شود. این گیاه برای بسیاری از تولیدات زراعی- باغی نظیر : برنج ، پنبه ، نیشکر ، توتون ، سبزی و صیفی ، یونجه ، پیاز ،گیاهان زینتی ، گیاهان مرتعی ، تاکستان ، مرکبات و زیتون بعنوان علف هرز خسارتزا مطرح است.
گیاه "پنجه مرغی" دارای اثرات "دگر آسیبی" یا "آللوپاتی" بر برخی گیاهان از جمله درختان هلو و مرکبات است . وجود عصاره گیاه "پنجه مرغی" بویژه در خاک های سبک می تواند تا 4 ماه از طویل شدن ریشه چه گیاهچه های بذری (seedling) جو و خردل و همچنین تا دو ماه از رشد گیاهان بالغ آنها جلوگیری نماید .
خواص درمانی گیاه پنجه مرغ:
گیاه مرغ قابض بوده و برای رفع اسهال مفید است. این گیاه جهت درمان آسم و برونشیت به کار میرود، دمکرده مرغ تببر بوده و جهت رفع ورم روده و دفع انگلهای داخلی مورد مصرف دارد.
این گیاه کنترل کننده قندخون بوده، ادرارآور و دفع کننده سنگ کلیه و مثانه است. مجاری ادراری را ضدعفونی کرده و تقویت کننده معده است، جهت درمان کمردرد و دردهای عصبی نظیر میگرن مفید است.
چون گیاه مرغ دارای خاصیت بازکننده انسداد رگها و معالج تصلب شرایین بوده و تاثیر زیادی در پایین آوردن فشار خون دارد. از این رو در درمان بیماری واریس بسیار مناسب است.
نحوه پرورش و نگهداری گیاه خرزهره
