یادگاری Memento که سال ها پیش و در شانزدهم ماه مارچ سال ۲۰۰۱ پخش شد را خیلی های به عنوان “فیلمی با روند داستانی عقبگرد در مورد شخصیتی دچار بیماری فراموشی” به یاد می آورند. این فیلم با این که هیچ کس فکرش را نمی کرد، به موفقیت زیادی دست پیدا کرد. یادگاری Memento فیلمی بود که توجه ها را به کارگردان کریستوفر نولان جلب کرد، کارگردانی که بعد از آن در سال ۲۰۰۲ فیلم مهیج بی خوابی و اولین قسمت از سه گانه ی بت من آغاز می کند را در سال ۲۰۰۵ جلوی دوربین برد. یادگاری Memento نولان موفق شد در لیست ۱۰ فیلم برتر سال ۲۰۰۱ بسیاری از منتقدین قرار بگیرد. این فیلم هنوز هم طرفداران پر و پاقرصی دارد. در این متن به نقد این فیلم خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
خلاصه داستان فیلم یادگاری Memento
لئونارد شلبی (گای پیرس) بر اثر یک اتفاق، حافظه کوتاه مدت خود را از دست می دهد و با کمک یادداشت ها، خالکوبی ها و عکس هایش سعی می کند کسی که همسرش را کشته است پیدا کند و انتقام بگیرد. در خالکوبی هایش اشاره شده که فردی به نام جان یا جیمز با نام خانوادگی جی....[ادامه نامعلوم] همسر او را کشته است و به دنبال او می گردد. به کمک پلیسی به نام تدی شخصی به نام جیمی گراندز را پیدا کرده و می کشد و لباس ها و ماشین او را صاحب می شود و آنجا پی می برد که نام واقعی تدی جان ادوارد گمل است. شماره پلاک ماشین او را به عنوان مظنون بعدی یادداشت کرده و روی بدنش خالکوبی می کند. در کتش که در واقع کت جیمی بوده آدرس یک بار را پیدا کرده و به آنجا می رود و در آنجا با ناتالی همسر جیمی آشنا می شود. در پایان طی ماجراها و اتفاقاتی ناتالی که دوستش در اداره صدور گواهینامه کار می کند رد پلاک ماشین را گرفته و او می رود در همان مکانی که جیمی گراندز را کشته بود تدی را می کشد.
نقد فیلم Memento: واکاوی هویت یک روان پریش درمانده
فیلم یادگاری (Memento) نخستین اثری است که کریستوفر نولان به طور جدی در سینمای آمریکا کارگردانی کرده است. دو سال پس از تجربه آوانگارد تعقیب (Following) و تحسین های بسیاری که شامل حالش شد، نولان اثری را به سینمای کلیشه پسند آمریکا شناساند که نه تنها چشم منتقدین و بینندگان را به خود خیره کرد، بلکه آغازگر سبک نوینی در روایت داستان غیر خطی نیز شد که بعدها در چندین و چند فیلم سینمای آمریکا آزموده شد. پس از تعقیب، بسیاری از سینمادوستان جهان در انتظار بودند تا ببینند تجربه بعدی فیلم سازی که علاقه ای به ساخت فیلم های متعارف نداشت، دقیقا در چه حال و هوایی خواهد بود.
یادگاری در ادامه روایت شخصی نولان از انسان هایی خاکستری و درمانده در فضایی اسرار آمیز، درباره آدمی است با عارضه ای روانی که همه چیزش را در حادثه ای مهم از دست داده و دیگر پس از آن حادثه، قادر به شکل دادن به خاطره جدیدی در ذهنش نیست.
یادگاری داستان مردی است با نام لنی که ادعا می کند بر اثر حضور در صحنه تجاوز و قتل همسرش، توسط قاتل مضروب می گردد و به کلی حافظه کوتاه مدت خود را از دست میدهد و حال برای گرفتن انتقام از قاتل همسر خود، تمام وقایع و سرنخ های ممکن برای رسیدن به وی را بر بدن خود حک می کند و یا روی کاغذ وقایع نگاری می کند تا هر بار پس از چشم فروبستن و باز کردنی که فراموشی را در پی دارد، بتواند از آنها برای شکل دادن به قضاوتش استفاده کند. اینجا پس از تعقیب، کریستوفر نولان مسیر تازه ای را در نحوه داستان گویی آثارش در پیش می گیرد.
یادگاری هشدار و بیدارباشی است برای همه انسانها. از دیدگاه نولان، گاه مستندات نوشتاری دست بشر بیشتر صلاح مندند تا ذهن و حافظه وی. در واقع از حافظه انسان که پیش از این به عنوان مامن اسرار او شناخته می شد، تصویری متضاد نمایان می گردد و ذهن انسان به مثابه گنجینه ای سرشار از اطلاعات، اما خطرناک و غیر قابل اعتماد شناخته می شود که از طریق آن دروغ هایی را خلق می کند تا در اوج استیصال و در عوض مواجهه با حقیقت، با آنها خود را فریب دهد. اما تمام اینها وقتی اهمیت بنیادین خود را به دست می آورند که بفهمیم پازل فکر شده نولان به چه حربه ای کامل شده و آن، پی بردن به رمز روایت داستان است.
نکات مهم فیلم Memento
۱-پیدا کردن پخش کننده ای برای این فیلم کار ساده ای نبود: با توجه به ماهیت چالش برانگیز داستان فیلم، یادگاری Memento کار راحتی را برای پیدا کردن یک پخش کننده نداشت. نولان در مصاحبه ای از دوران طولانی که کمپانی پشت کمپانی دست رد به سینه ی او زدند گفته است:” ما حدود شش ماه مدام با خودمان می گفتیم:” واقعا چه کار می خواهیم کنیم؟”، که مدت زمان زیادی برای تحمل آن حجم از فشار و استرس بود.”
۲- دوست نولان نقش پررنگی در مطرح کردن این فیلم داشت: بدون کمک اما توماس – که حالا همسر و یکی از تهیه کنندگان ثابت کارهای اوست- ممکن بود یادگاری Memento هیچ گاه پخش نشود. توماس فیلم نامه ی این فیلم را به همکارش آرون رایدر که تهیه کننده ای در نیومارکت فیلمز بود نشان داد و او خیلی سریع جذب این فیلم نامه شد.
۳- دیالوگ های تمام صحنه های سیاه و سفید فیلم بداهه گویی بوده و در فیلم نامه نوشته نشده بودند: بنا بر گفته های استیون توبولوسکی، در فیلم نامه ی یادگاری Memento هیچ دیالوگی برای شخصیت او، سمی جنکیس که دچار بیماری فراموشی است، نوشته نشده بود. از این بازیگر خواسته شد در صحنه های فلش بک سیاه و سفید فیلم که کش مکش های این شخصیت را با ناتوانی حافظه اش به تصویر می کشد، از خودش به صورت بداهه دیالوگ بگوید (که برخی از دیالوگ های معروف و به یاد ماندنی این فیلم نیز از میان همین دیالوگ ها پیدا شد). علاوه بر این از پیرس نیز خواسته شد در صحنه های خاکستری فیلم که او در آن داستان سمی را برای مخاطبی که چهره اش دیده نمی شود روایت می کند، از خودش بداهه دیالوگ بگوید.
۴- نولان به خاطر یک تئوری جامعه شناسی در مورد سفارش پیتزا تصمیم گرفت این فیلم را با روایت داستانی غیرخطی جلوی دوربین ببرد: روایت داستانی یادگاری Memento تنها به خاطر سبک هنری نولان به این صورت درنیامده است، بلکه در دنیای پیش از ورود دی وی دی وجود فیلمی این چنینی به شدت حس می شد. پیش از پخش یادگاری Memento، افراد زیادی فیلم های تلویزیونی تماشا می کردند؛ تا جایی که این کارگردان احساس کرد فیلم ها به شدت کیفیت روایت گویی شان را فدای این می کنند که به مخاطب این اجازه را بدهند چند دقیقه ای نگاهش را از روی تلویزیون برداشته و اتاق را ترک کند.
نولان در مصاحبه ای با نیویورک تایمز گفته بود:” به نظرم تلویزیون در حق روایت گویی فیلم ها اجحاف کرده بود. همه چیز به مسئله ای که من اسم آن را سناریوي تحویل پیتزا می نامم ختم می شود: اگر پیتزای شما درست زمانی که در حال تماشای فیلمی بر روی تلویزیون هستید برسد، مجبور هستید دم در بروید، با پیک صحبت کنید و بعد دوباره پای تلویزیون برگردید و با اینکه سه چهار دقیقه از فیلم را از دست داده اید اما دوباره بتوانید داستان فیلم را دانلود کنید. اما اگر سه دقیقه دیرتر پای تماشای یادگاری Memento بنشینید، کل فیلم را از دست داده اید.”
5-امکان تماشای فیلم با ترتیب منطقی زمانی وجود دارد: دومین دی وی دی بسته ی یادگاری Memento منتشر شده در سال ۲۰۰۲ امکان تماشای فیلم با ترتیب زمانی منطقی به مخاطبانش می دهد. البته برای استفاده از این امکان، کاربر باید ابتدا پاسخ سوال هایی را که بعضی از آن ها حافظه فرد را به چالش می کشد را جواب بدهد.
6- برد پیت قرار بود در نقش الی فیلم جلوی دوربین برود: در نهایت برد پیت به خاطر ناهم خوانی برنامه کارش اش، دریادگاری Memento بازی نکرد. ارون اکهارت نیز برای این نقش در گرفته شده بود، اما او ترجیح داد در شوالیه ی تاریکی نولان حضور یابد. در نهایت این طور بود که این نقش به پیرس رسید.
7- سه بازیگر اصلی فیلم تنها یک روز با هم بر روی صحنه بودند: بر اساس کتاب “ساخت یادگاری Memento” جیمز موترم، پیرس، ماس و پانتولیانو تنها در روز اول فیلم برداری با هم سر صحنه بودند. ماس تمام صحنه های خودش را در یک هفته گرفت و کل فیلم تنها در ۲۵ روز فیلم برداری شد.
8- فیلم قرار نبود در لس آنجلس روایت شود: این فیلم در ابتدا قرار بود در مونترال روایت شود، اما در نهایت تصمیم گرفته شد در لس آنجلس فیلم برداری شود.
9- وبسایت این فیلم را خود کریستوفر نولان طراحی کرده است و هنوز بعد از ۱۵ سال کار می کند.
10- یادگاری Memento موفقیتی یک شبه نداشت: این فیلم با بودجه ای تنها ۹ میلیون دلاری ساخته شد، اما در نهایت ۳۹ میلیون دلار فروش داشت. با این حال هیچ گاه از آن فیلم های پر سر و صدا نشد. در حقیقت هیچ گاه در زمان اکرانش بالاتر از جایگاه هشتم را در میان فروش سینماها کسب نکرد و در مقابل فیلم های پرفروش تری مثل «مکزیکی»، Heartbreakers و «بچه های جاسوس» کمتر دیده شد، فیلم هایی که بر خلاف یادگاری Memento پس از گذشت سال ها در یاد ها باقی نماندند. اما بعد از آن چندین منتقد از یادگاری Memento نه تنها به عنوان یکی از بهترین فیلم های ۲۰۰۱، بلکه به عنوان یکی از بهترین فیلم های دهه یاد کردند.
11- متخصصان مغز و اعصاب از طرفداران پر وپاقرص فیلم یادگاری Memento هستند: علاوه بر نقد های مثبت، یادگاری Memento به خاطر تصویر واقع گرایانه ای که از بیماری فراموشی حافظه نشان داده بود از طرف تعداد زیادی از اعضای جامعه علمی مورد تحسین قرار گرفت. نماینده هایی از موسسه ملی سلامت روان از این فیلم به عنوان“تصویری تقریبا بی نظیر از عصب شناسی حافظه” یاد کرد ه اند. علاوه بر این، عصب شناس کریستوف کوخ این فیلم را “دقیق ترین تصویر سیستم های مختلف حافظه در رسانه های پرطرفدار” یاد کرده است.
12- فراموشی معکوس واقعا وجود دارد: حالت معمول فراموشی، فراموشی پس گستر retrograde است، که در آن بیماران گذشته ی خود را از یاد می برند؛ اما این باعث نمی شود نتوانند خاطرات جدید بسازند. در یادگاری Memento لئونارد (گای پیرس) از بیماری فراموشی پیش گستر anterograde رنج می برد؛ بیماری که مانع این می شود خاطرات جدیدی در ذهن فرد شکل بگیرد. بیماری جدی که میتواند بر اثر جراحات مغزی به وجود بیاید، که شکل معمول تر آن را می توان در فراموشی کوتاه مدت بر اثر مصرف مشروبات الکلی تجربه کرد.
داستان و بازیگران فیلم سینمایی لامینور
