زري بافي چيست؟ زري يعني پارچه ي ساخته شده از زر (طلا). پارچه اي كه پودهاي آن از طلا است زري يا زربفت پارچه اي ظريف و بسيار گران بهاست كه چله يا تار آن از ابريشم خالص است و پودهاي آن ابريشم رنگي و يكي از پودها، نخ گلابتون است كه مي تواند زرين يا سيمين باشد.
تعریف زری
زری یعنی پارچه ساخته شده از زر و طلا! در این پارچه پودها از طلا بافته می شد. زری یا زربفت پارچه ای ظریف و بسیار گران بهاست که چله یا تار آن از ابریشم خالص است و پودهای آن ابریشم رنگی و یکی از پودها، نخ گلابتون است که می تواند زرین یا سیمین باشد. برای بافت فقط دو الی سه سانتی متر از پارچه های زربافت بیش از 7 الی 8 ساعت کار مفید در روز نیاز است و به همین دلیل پارچه های زربافت بسیار ارزشمند هستند.
تاریخچه زری
در مورد تاریخچه زری بافی باید گفت که بافت پارچه هایی که در متن و نقوش آن ها، نخ های گلابتون به کار گرفته شده بنا به روایات تاریخی به دو هزار سال پیش می رسد. هردودت ؛ مورخ مشهور یونانی نوشته است : «رومیان به خاطر زیبایی و اشتهار زربفت های سنتی ایران همه ساله مبالغ هنگفتی می پرداختند.»
بدون شک بافتن پارچه های زربفت، مانند قالی و گلیم از زمان هخامنشیان در ایران مرسوم بوده است. زیرا در بسیاری از نقوش برجسته تخت جمشید، شوش و حتی پاسارگاد، نقوشی در حاشیه های لباس شاهنشاهان و درباریان به چشم می خورد که حاکی از این است که لباس آن ها از پارچه های زربفت بوده، در حاشیه آستین ها و یقه لباس، قطعاتی از طلای ناب به شکل شیر، مرغ، ستاره با گل پنج پر و یا نقوش هندسی مانند مثلث و غیره می دوختند و بسیاری از این قطعات طلا، امروزه در موزه ایران باستان و موزه های دیگر دنیا موجود است که متعلق به عهد هخامنشی می باشد.
مواد اولیه
مواد اولیه پارچه های زربفت، از بهترین نوع ابریشم طبیعی ایران انتخاب می شود. همچنین یکی از مهم ترین مواد اولیه، گلابتون است. از گلابتون بیشتر دربافت پارچه های زربفت استفاده می شود.آن چیزی که باعث درخشش و گران بهایی ویژه ی پارچه های زربفت می شود، گلابتون است.
گلابتون چیست؟
گلابتون رشته ای سیمی بسیار نازک است که درون آن یک رشته نخ ابریشم قرار دارد و بر روی آن، لایه ای از زر (طلا) کشیده شده است. گلابتون دو نوع است:
- گلابتون خارجی
- گلابتون ایرانی
گلابتون خارجی از هند می آید و بسیار ظریف است. گلابتون ایرانی هم تنها در اصفهان ساخته می شود.
رنگ ها و نقش ها
نقوش پارچه های ساسانی در تناسب و هماهنگی طرح و رنگ به نهایت درجه هنری رسیده بود. ترکیبات نقوش ساسانی، برگرفته از مرغ و پرندگان، جانوران و شکارگاه و سواران و طرحهای تجریدی و انتزاعی بود. پس از ساسانیان ،به علت حرمت بهره گیری از طلا برای مردان ،مدتی نسبتا" دراز، بافت پارچه های زربفت به تعویق افتاد تا اینکه بافتن پارچه های زربفت،در دوره سلجوقیان رونق یافت. در دوره های اسلامی، نقوش حیوانات و پرندگان مانند شیر،عنقا و عقاب که زربفت شده اند و در متن پارچه ها ،جلال و شکوهی داشتند از پیشرفت تکنیک پارچه بافی درعصر سلجوقیان است .
طرحهای شقایق و نیلوفر آبی نیز از عناصر تزئینی در بافت پارچه های این دوره است . در دوره های بعد ،تدریجا"طرحهای تازه ای به ابتکار طراحان و بافندگان ایران به منّصه ظهور رسید ودر هویتی مستقل ، دوره معتبر و اصیل نساجی صفویه را بنیان نهاد. اما پیش از آن یعنی در عصر مغول ،سالهای فراموشی نساجی ایران بود و زری بافان از بیم مرگ ، متواری شده و در خفا می زیستند . تزئین پارچه های یاد شده عبارت بوداز اشکال انسانی ،تصویر حیوانات و پرندگان وگل و گیاه و گاهی نیز تصاویر داستان های رزمی و بزمی برآن ها نقش بسته است .
کاربرد پارچه های زربفت
این پارچه ها، برای تن پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان، درباریان به کار می رفت . همچنین به عنوان یک هدیه ارزشمند در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب می آمد.
مهم ترین مراکز بافت
مشهورترین مراکز نساجی در دوره صفویه، شهرهای کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و... بوده است. اما بافندگان شهرهای کاشان، یزد و اصفهان در بافتن پارچه های نقش دار شهرة آفاق بودند.
آشنایی با نحوه بافت
اصطلاحات بافندگي : قبل از آنكه به نقشه برداري از بافت هاي گوناگون زري بافي بپردازيم و قسمتهاي مختلف آنرا بطور خلاصه شرح دهيم لازم است با اصطلاحات بافندگي آشنا شويم، در بافندگي رشته نخ هاي كه طول پارچه را تشكيل مي دهد (تار) و نخهاييكه در عرض پارچه قرار گرفته و به تار مي پيوندد (پود ) مي نامند براي اينكه پارچه اي بافته شود بايد تارهاي پارچه با پود آن بپيوندند براي حصول به اين پيوستگي بايد هر بار كه ماكوي حامل پود در دستگاه رفت و آمد مي كند قسمتي از تارها بالا بيايد و قسمت ديگر پايين بماند.
در فاصله اين دو قسمت كه آنرا (پا) مي نامند پود جا ميگيرد و همينكه پود بوسيله شانه فشرده شد پا عوض مي شود يعني دسته ديگري از پا ها بالا مي آيد و تار هاييكه بالا بوده اند پايين مي روند بدين طريق است كه ميان تار و پود پيوستگي حاصل و پارچه بافته مي شود و اصولا براي بافتن هر نوع زري و مخمل زري بايد رشته هاي تارو پودكه در دستگاه بافندگي هر كدام محل خاص و هر محل اصطلاح مخصوص خود را دارد و در جاي خود قرار مي گيرد تا امر بافندگي امكان پذير شود.
انواع زری بافی
- زری دارایی : در این زری تارها تماماً از ابریشم پودها از ابریشم و گلابتون است. در این نوع تعداد الیاف گلابتون بیشتر از الیاف ابریشم است و به همین دلیل این نوع زری کمی سنگی و خشن است.
- زری اطلسی : در نوع دوم پارچه های زربافت، تارها از ابریشم است و نخ های پود همانند نوع اول از ابریشم و گلابتون است ولی برعکس نوع اول تعداد الیاف ابریشم بیشتر از الیاف گلابتون است. این نوع زری بسیار لطیف و ظریف است.
- زری پشت کلاف : در این زری برخلاف انواع قبلی تمام سطح زمینه دارای نقش نیست و نقوش مجزا از هم روی زمینه ساده بافته می شوند. معمولاً زمینه تراکم بافت نداشته و بسیار نازک است. پودهای رنگی اضافی به هنگام بافت در فاصله بین دو نقش در پشت پارچه کشیده می شود و پارچه به گلدوزی شباهت پیدا می کند. در این پارچه کمتر از الیاف گلابتون استفاده می شود.
- زری لپه باف : این نوع زری شباهت بسیاری به زری پشت کلاف دارد با این تفاوت که پودهای اضافی در پشت کار دیده نمی شود، ولی زمینه معمولاً ساده و بدون نقش است. در این نوع بافت، ماسوره حامل پود رنگی فقط از لابلای تارهایی که حامل نقش است عبور می کند و از تارهای زمینه کار که ساده است پودی عبور نمی کند و طبعاً قسمت های نقشدار پارچه برجسته تر از زمینه پارچه است.
دستگاه زری بافی وسایل و ابزار مورد نیاز
ساختمان دستگاه زری بافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته می شود. با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار می کنند ، یک نفر بافنده زری و دیگری شاگرد او که به گوشواره کش ملقب است. کار گوشواره کش بالا و پائین بردن تخته هائی است که از قبل نقشه ها روی آن نقش بندی شده است و در قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقش ها به طرف بافنده هدایت میشود. در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری ازنخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ های پود می باشد.
چله کشی و اقسام آن
چله کشی عبارت است از گذراندن تار از ورد ها طبق روش مخصوص. انواع و اقسام آن مطابق با تصویرهایی از چند نمونه بشرح زیر می باشد.
پس از آنکه چله کشی به پایان رسید باید کلیه تار ها را از شانه گذراند معمولا تار از شانه ای که در هر سانتی متر یا هر اینچ دارای دندانه های مختلف است می گذرد. ممکن است از هر دندانه شانه 1-2-3-4-5 تار یا بیشتر عبور داد و این کم و زیاد شدن تعداد تار بمقدار تارهای عرض پارچه ای که می خواهیم ببافیم بستگی دارد، پس کار شانه عبارت است از :
- عرض پارچه را ثابت نگه می دارد
- پود ها را بطور یکنواخت پهلوی یکدیگر نگه میدارد
- نقشه و علامات قراردادی
نقشه عبارات است از طریقه پیوستن تار و پود ،که با دو روش نقشه بافت و حرکت وردها می باشد و بطور مختصر آنرا شرح می دهیم ، علامت قراردادی ، برای روش اول در موقع ترسیم نقشه پارچه بر حسب اینکه دستگاه حرکت ورد در طرف راست یا چپ دستگاه بافندگی قرار گرفته باشد، درهمان سمت نقشه چکشی ،خطوطی در امتداد وردها رسم می شود که هر یک نمایش یک تار یا یک دور رفتن یا برگشتن ماکو را نمایش می دهد بافتهای مختلف در زری بافی بسیار زیاد است و موارد استثنایی نیز در بافتها یافت می شود.
تهیه نقشه
پس از اتمام طراحی بافت و مراحل مختلف چله کشی طرح و نقش مورد نظر توسط طراح که معمولا از بین اساتید بزرگ نقاشی می باشند تهیه می گردد و با توجه به تراکم تار و پود طرح مورد نطر به روی کاغذ شطرنجی انتقال داده می شود این کار توسط نقشه کش هایی که کاملا به طرح و انتقال آن بر روی کاغذ شطرنجی آشنایی دارند انجام می گردد. طراحان باید از همه نکات نقشه کشی اطلاع داشته باشند. پس از انتخاب طرح و انتقال آن روی کاغذ شطرنجی از طریق ریسمان کشی نقشه بافته می شود.
تراش روی شیشه جذابترین هنر روی ظروف تزئینی
