قانون کپی رایت در ایران چیست؟

کپی رایت چیست؟

حق تکثیر، حق نشر یا کپی رایت (copy right) مجموعه ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورنده یک اثر منحصربه فرد و اصیل تعلق می گیرد. این حقوق انحصاری شامل موارد زیر می شود:

• نشر
• الگوبرداری
• اقتباس در شیوه بیان نو
• تکثیر
• پخش
• نمایش عمومی اثر
• تولید مجدد اثر

کلمه انحصاری در این تعریف به این معنا است که هر فردی که به نحوی به این اثر دسترسی داشته باشد نمی تواند از این حقوق استفاده کند و تنها خالق اثر، می تواند از این حقوق بهره مند شود. گفته می شود زمانی که یک اثر موجودیت پیداکرده و ملموس شود، حمایت کپی رایت به صورت خودکار شکل می گیرد.

از جمله آثاری که مشمول قوانین کپی رایت می شوند، کتاب، شعر، اثر سمعی و بصری، اثر موسیقی، نقاشی، عکس، اثر معماری و اثر فنی است.

پدیدآورنده یک اثر می تواند این حقوق انحصاری ذکرشده را به دیگران انتقال دهد. این انتقال معمولاً با انعقاد یک قرارداد انجام می گیرد.

نقض کپی رایت و حقوق مؤلف امری دور از انتظار نیست و هر جا که با اثری مواجه باشیم، انتظار نقض حقوق پدیدآورنده از جانب افراد سودجو یا ناآگاه را نیز داریم. بخصوص اینکه با ظهور تکنولوژی های جدید و گسترش استفاده از فضای مجازی، نقض آثار مشمول کپی رایت نیز با سهولت و سرعت بیشتری رخ میدهد. البته در کشورهایی که فرهنگ احترام به کپی رایت در جامعه نهادینه شده است، نقض کپی رایت کمتر رخ داده در صورت وقوع نیز مؤلف و صاحب حقوق آن اثر، لحظه ای برای اقامه دعوا و پیگیری حقوق خود درنگ نکرده و جبران خسارت و مجازات مجرم را طبق قانون خواستار می شود. امّا در ایران شرایط متفاوتی حاکم است. میزان آشنایی اکثریت مردم با “کپی رایت” تنها در حد شنیدن نام آن در رسانه است و تنها تصور بسیاری از افراد از رعایت کپی رایت، دانلود نکردن فیلم و موسیقی به صورت غیرمجاز است که آن نیز معمولاً به گمان اینکه قانونی در این باره وجود ندارد، مورد بی توجّهی و بی اعتنایی واقع میشود. حتّی هنرمندان که ذی نفعان اصلی این حوزه هستند و حقوق مؤلف به آنها تعلق دارد، نسبت به این مقوله آشنایی کامل ندارند و موارد متعدد نقض کپی رایت حتّی در بین خود اهالی هنر حاکی از ناآگاهی های فراوان در این زمینه است. این در حالیست که ایران از سالها پیش قوانین کپی رایت را تصویب کرده و این قوانین لازم الاجرا بوده و همچنان نیز قابل استناد هستند. قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در سال 1348 به تصویب رسیده و قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی نیز در سال 1352 وضع شده است. گرچه کاستی هایی در این دو قانون به چشم میخورد امّا همچنان برای مقابله با نقض آثار کارآمد بوده و مؤثر واقع میشوند. در قانون حمایت از حقوق مؤلفان (1348) دو نوع حق برای پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری وضع شده است. حقوق مادی و حقوق معنوی.

• حقوق مادی پدیدآورنده

حقوق مادی حقوقی است که پدیدآورنده را قادر میسازد از اثر خود به منافع مادی دست یابد. این حقوق عبارتند از: حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از اثر.
حقوق مادی قابل انتقال است و پدیدآورنده میتواند حقوق مادی خود را در موارد زیر و سایر موارد به غیر واگذار کند:

• تهیه فیلم های سینمایی و تلویزیونی از اثر: (مانند مواردی که کارگردانی تصمیم میگیرد بر اساس یک رمان فیلمی بسازد که در این صورت نیازمند کسب اجازه از نویسنده ی رمان و انعقاد قراردادی با اوست.)
• نمایش صحنه ای مانند تئاتر و نمایشهای دیگر: (اجرای نمایشنامه یا اجرای آهنگ ساخته شده توسط یک آهنگساز یا اجرای هر اثر دیگر نیازمند کسب اجازه از نمایشنامه نویس، آهنگساز و غیره است.)
• پخش از رادیو و تلویزیون و وسایل دیگر: (پخش فیلمهای سینمایی یا ترانه های خوانندگان از رادیو و تلویزیون و دیگر رسانه ها نیز نیازمند کسب اجازه از پدیدآورنده و انعقاد قرارداد با اوست. این پدیدآورندگان هستند که حق پخش آثار خود را به تلویزیون، شرکتهای پخش یا سایتهای پخش معتبر انتقال میدهند و پخش آثار آنها بدون اجازه مجاز نیست.)
• ضبط تصویری یا صوتی اثر بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر: (ضبط اثر بر حاملهای صوتی و تصویری مانند سی دی نیازمند کسب اجازه از صاحب اثر است.)
• ترجمه و نشر و تکثیر و عرضه اثر از راه چاپ و نمایش و عکاسی و غیره: (ترجمه یک رمان یا یک اثر علمی، تکثیر و عرضه ی آن و هر گونه اقدامی که مستلزم استفاده از حقوق مادی اثر باشد، نیازمند کسب اجازه از پدیدآورنده است.)
• استفاده از اثر درکارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنری و تبلیغاتی: (مثلا برای درج تصاویر یک شخصیت کارتونی مشمول کپی رایت بر روی لوازم التحریر و لیوان و سایر وسایل که کاربرد صنعتی دارد، باید حتما از طراح آن اثر اجازه گرفت. یا برای استفاده از موسیقی ساخته شده توسط یک آهنگساز در فیلمهای سینمایی یا آگهی های بازرگانی باید از آهنگساز کسب اجازه کرد.)
• به کار بردن اثر در فراهم کردن یا پدیدآوردن اثرهای دیگر: (این مورد شامل تلفیق آثار با یکدیگر میشود. بدین نحو که صاحب اثری تصمیم میگیرد از اثر دیگری در کار خود استفاده کند که در این صورت ملزم به کسب اجازه از صاحب اثر دیگر است.)

• حقوق معنوی پدیدآورنده

حقوق معنوی نیز حقوقی هستند که انتساب اثر به پدیدآورنده را تضمین کرده و پدیدآورنده با استفاده از این حق، تعلّق اثر بر خود را محفوظ داشته و از دخل و تصرف دیگران در اثر نیز جلوگیری مینماید.
حقوق معنوی عبارتند از:

• حق افشا و اعلان اثر: یعنی منحصراً پدیدآورنده است که حق دارد در خصوص عرضه کردن یا نکردن اثر خود به عموم تصمیم بگیرد.
• حق رعایت نام و عنوان (حق انتساب اثر): یعنی حق پدیدآورنده است که اثر او به خود او نسبت داده شود.
• حق رعایت حرمت اثر: یعنی حق ایجاد تغییر و اصلاحات در اثر تنها و تنها متعلق به پدیدآورنده است نه کس دیگر.
• حق پشیمانی (حق بازستانی): یعنی پدیدآورنده حق دارد در صورت پشیمانی از نشر یا عرضه اثر خود، آن را موقتاً یا دائماً از گردش خارج کند.

بر خلاف حقوق مادی که مدت استفاده از آنها محدود است و میتوان با قرارداد آنها را به دیگران منتقل کرد، حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و قابل انتقال به غیر نیز نمیباشد.

قانون حمایت حقوق هنرمندان و مؤلفان و مصنفان (مصوب سال ۱۳۴۸)

فصل سوم و چهارم این قانون به ترتیب حمایت های قانونی و مجازات نقض حقوق مالکیت ادبی و هنری را بیان میکند.

ماده ۲۳ قانون مذکور بیان می کند که هر فرد که بخشی یا همه اثر متعلق به دیگری را که مورد حمایت قانون است به نام خود یا به نام خود پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به نام فرد دیگری غیر از پدیدآورنده نشر، پخش و یا عرضه نماید به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.

ماده ۲۴ در خصوص ترجمه بیان می کند که هر فرد بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری پخش و چاپ و نشر نماید به حبس تأدیبی از سه ماه تا یکسال محکوم می شود.

ماده ۲۵ بیان می کند که متخلفین با توجه به ماده های زیر، به حبس تأدیبی از سه ماه تا یکسال محکوم می شوند:

ماده ۱۷: نام؛ برند، نشانه و عنوان ویژه ای که معرف اثر است از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچ فردی قادر نیست آن ها را جهت اثر دیگری از همان نوع یا مانند آن به ترتیبی که القاء شبهه کند به کار برد.

ماده ۱۸: ناشر و انتقال گیرنده و افرادی که طبق این قانون اجازه استفاده یا استناد یا اقتباس از اثری را به منظور انتفاع دارند باید نام پدیدآورنده را با نشانه و عنوان ویژه معرف اثر همراه اثر یا روی نسخه ی اصلی یا نسخه های چاپی یا تکثیر شده به شیوه متداول و معمول اعلام و درج نمایند مگر این که پدیدآورنده به ترتیب دیگری موافقت کرده باشد.

ماده ۱۹: هرنوع تحریف یا تغییر در اثرهای مورد حمایت این قانون و نشر آن بدون اجازه پدیدآورنده ممنوع است.

ماده ۲۰: بنگاه های ضبط صوت و چایخانه ها و کارگاه ها و افرادی که به چاپ یا نشر یا پخش یا ضبط و یا تکثیر اثرهای مورد حمایت این قانون می پردازند باید شماره دفعات چاپ و تعداد نسخه ی کتاب یا ضبط یا تکثیر یا پخش یا انتشار و شماره مسلسل روی صفحه ی موسیقی و صدا را بر همه ی نسخه هایی که پخش می شود با ذکر تاریخ و نام چاپخانه کارگاه یا بنگاه مربوط بر حسب مورد درج نمایند.

در ماده ۲۸ قانون مذکور بیان شده است که در صورتی که افراد حقوقی مثل شرکت ها مرتکب تخلف از این قانون شوند، اضافه بر تعقیب جزاییِ شخصِ حقیقیِ مسئول که جرم ناشی از تصمیم وی باشد، خسارات شاکی خصوصی از اموال فرد حقوقی جبران می شود و در صورت عدم تکافوی اموال شخص حقوقی، مابه التفاوت از اموال مرتکب جرم جبران می شود.

مطابق ماده ۳۱ قانون، جرایم مصرح در این قانون، با شکایت شاکی خصوصی شروع و با گذشت وی موقوف می شود (جرم قابل گذشت).

ماده ۷ قانون مذکور بیان می کند که افرادی که عالماً و عامداً به نقض مواد ۱ تا ۳ قانون بپردازند و یا اشیای مذکور در ماده ۳ را که به صورت غیرمجاز در خارج از کشور تهیه شده به کشور صادر یا وارد نمایند، اضافه بر تأدیه خسارت شاکی خصوصی به حبس از ۳ ماه تا ۱ سال محکوم می شوند.

مواد ۱ تا ۳ این قانون شامل موارد زیر می شود :

ماده ۱: حق تکثیر یا تجدید چاپ و نشر و بهره برداری و پخش هر ترجمه ای با مترجم و یا وارث قانونی اوست. مدت استفاده از این حقوق که به وارث منتقل می شود از تاریخ مرگ مترجم سی سال است. حقوق مذکور در این ماده قابل انتقال به غیر است و انتقال گیرنده از نظر استفاده از این حقوق قائم مقام انتقال دهنده جهت استفاده از بقیه مدت از این حق خواهد بود. ذکر نام مترجم در همه موارد استفاده الزامی است.

ماده ۲: تکثیر کتب و نشریات به همان زبان و گونه ای که چاپ شده به قصد فروش یا بهره برداری مادی از طریق عکسبرداری یا افست یا راه های شبیه بدون اجازه صاحب حق ممنوع است.

ماده ۳: نسخه برداری یا ضبط یا تکثیر آثار صوتی که بر روی صفحه یا نوار یا هر ابزاری دیگر ضبط شده است بدون اجازه صاحبان حق یا تولیدکنندگان انحصاری یا قائم مقام قانونی آنان برای فروش ممنوع است. حکم مذکور در این ماده شامل ضبط یا نسخه برداری یا تکثیر از برنامه های تلویزیون و رادیو یا هر نوع پخش دیگر نیز خواهد بود.

همینطور همانند قانون حمایت حقوق منصفان و مؤلفان و هنرمندان، جرایم موضوع این قانون به دست شخص حقوقی نیز قابل ارتکاب بوده (ماده ۸) و قابل گذشت نیز هستند (ماده ۱۲).

در زمینه ضمانت اجرای نقض حق مؤلف، قانون های دیگری از جمله قانون به گونه ای که مجازات افرادی که در امور سمعی و بصری فعالیت های غیرمجاز می نمایند (مصوب ۱۳۸۶) نیز وجود دارد. در این قانون جهت فعالیت غیر مجاز در زمینه تکثیر و تولید آثار سمعی و بصری ضمانت اجراهای متنوعی ازجمله لزوم جبران خسارت زیان دیده، حبس و جزای نقدی در نظر گرفته شده است. ازجمله جرایم مصرح در این قانون، معرفی آثار بصری و سمعی غیرمجاز به جای آثار مجاز، تکثیر بدون مجوز آثار مجاز، فعالیت تجاری در موضوع تولید، توزیع، تکثیر و عرضه آثار، لوح های فشرده صوتی و تصویری و نوارها و بدون مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تکثیر و توزیع عمده آثار بصری و سمعی مستهجن، به دست آوردن و توزیع و تکثیرکنندگان نوارها، دیسکت ها و لوح های فشرده شو و نمایش های مبتذل (مواد ۱، ۲ و ۳ قانون مذکور) می باشد. همینطور مطابق ماده ۱۱ این قانون رسیدگی به جرایم مشروحه موضوع این قانون در صلاحیت دادگاه های انقلاب است.

قانون دیگر قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۱۳۷۹ است. همان گونه که از نام این قانون مشخص است، در این قانون حقوق معنوی و مادی پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای شرح داده می شود. مطابق ماده ۱ این قانون، حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی از نرم افزارهای رایانه ای متعلق به پدیدآورنده ی آن است. چگونگی تدوین و ارائه داده ها در محیط قابل پردازش رایانه ای نیز شامل احکام نرم افزار خواهد بود.مطابق مطابق ماده ۳ این قانون، نام، عنوان،برند و نشان ویژه ای که معرف نرم افزار است از حمایت این قانون برخوردار است و هیچ فرد قادر نیست آن ها را برای نرم افزار دیگری از همان نوع یا مانند آن به گونهای که القای شبهه نماید، استفاده کند. در ماده ۱۳ قانون به صورت کلی ضمانت اجرای نقض حقوق مورد حمایت این قانون، اضافه بر جبران خسارت متضرر، حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده میلیون تا پنجاه میلیون ریال بیان شده است. همینطور مطابق ماده ۱۵ این قانون، جرایم مربوط به نقض حقوق مورد حمایت این قانون، از جرایم قابل گذشت است.

در آخر در قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ و قانون اصلاح قانون مطبوعات مصوب ۱۳۷۹ نیز ماده هایی در ارتباط با ضمانت اجرای نقض حقوق مؤلف به چشم می خورد. بند ۹ ماده ۶ قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ (اصلاح ۱۳۷۹)، سرقت ادبی را به این صورت تعریف کرده است: «نسبت دادن عمدی همه یا قسمت قابل توجهی از آثار و نوشته های دیگران به خود یا غیر، ولو به صورت ترجمه» و در صورتی که در چارچوب قانون مطبوعات باشد، مطابق ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی (مجازات نشر اکاذیب) و در خارج از قانون مطبوعات مطابق قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸) مجازات خواهد داشت. همینطور در ماده ۳۳ قانون اصلاح قانون مطبوعات (مصوب ۱۳۷۹) بیان شده است که «هرزمان درانتشار نشريه، نام يا علامت نشريه ی ديگری ولو با تغييرات جزئی تقليد شود و به طوری كه برای خواننده امكان اشتباه باشد، از انتشار آن جلوگيری و مرتكب به حبس تعزيری شصت و يك روز تا سه ماه و جزای نقدی از يك ميليون (۱۰۰۰۰۰۰) ريال تا ده ميليون (۱۰۰۰۰۰۰۰) ريال محكوم می شود. تعقيب جرم و مجازات منوط به شكايات شاكی خصوصی است».

مجازات نشر اکاذیب در ایران چیست؟