قسامه چیست؟
قَسامه (به فتح قاف و بدون تشدید) یکی از راه های اثبات وقوع جنایت (قتل و صدمات بدنی) در فقه اسلامی و حقوق کیفری ایران است. قسامه زمانی انجام می شود که قاضی مورد قتل یا جراحت وارده را از موارد لوث تشخیص دهد. لوث به معنی وجود قرائن و دلایلی است که برای اثبات وقوع جرم کافی نباشد ولی ظن به راست بودن آن وجود داشته باشد. مثلا شهادت یک شاهد یا شهادت کودک مورد اعتماد یا حضور متهم در محل قتل همراه با آثار جرم. برای اقامه قسامه سوگند خوردن ۵۰ نفر از بستگان پدری ذکور مدعی ِ وقوع قتل لازم است. قسم خوردن این افراد مبنی بر وقوع قتل توسط متهم برای اثبات قتل کافی است. در اینکه آیا قسامه قبل از اسلام وجود داشته است و اسلام آن را پذیرفته است (حکم امضایی) یا اینکه از احکام تأسیسی اسلام است و سابقه ای نداشته است اختلاف است. اهل سنت عمدتا به امضایی بودن قسامه معتقدند اما برخی از علمای شیعه آن را تاسیسی می دانند.
لوث چیست؟
لوث در اصطلاح نشانه ای است که موجب گمان به درستی ادعای مدعی می شود در واقع به موجب ماده ۳۱۴ قانون مجازات اسلامی لوث عبارت از وجود قرائن و نشانه هایی است که موجب گمان قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب از جانب متهم می شود. قسامه از لحاظ سلسله مراتب در آخرین مرتبه از ادله اثبات جنایت قرار می گیرد و استناد به آن تنها در صورت فقدان اقرار، شهادت شهود یا علم قاضی موجه است بنابراین اگر در مورد پرونده ای شهود شهادت دهند نوبت به اجرای قسامه نمی رسد.
شرایط تحقق لوث
توسل به قسامه در صورت تحقق شرایط زیر ممکن است:
- قرائن و نشانه هایی وجود داشته باشد که باعث ایجاد ظن و گمان در مورد ارتکاب جرم از سوی متهم گردد مثل حضور شخصی همراه با آثار جرم در محل قتل، وجود مقتول در محل تردد یا اقامت اشخاص معین
- این قرائن باید برای شخص قاضی ایجاد ظن و گمان کند و این گمانی که برای قاضی ایجاد می شود باید بر مبنای مبانی متعارف باشد بنابراین اگر قرائن و نشانه هایی مبنی بر ارتکاب جرم از سوی شخص خاصی وجود نداشته باشد صرف حضور او در محل ارتکاب جرم موجب تحقق لوث نیست.
چگونگی اجرای قسامه
هرگاه وضعیت لوث حادث شود، ابتدا از متهم خواسته می شود که برای رفع اتهام از خود، اقامه دلیل کند. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمی رسد و متهم تبرئه می گردد. در غیر این صورت شاکی می تواند اقامه قسامه کند یا از متهم درخواست قسامه نماید. (ماده ۳۱۷ قانون مجازات اسلامی) حال اگر شاکی اقامه قسامه نکند و از مطالبه قسامه از متهم نیز خودداری ورزد، متهم در جنایات عمدی، با تأمین مناسب و در جنایات غیرعمدی، بدون تأمین آزاد می شود. لکن حق اقامه قسامه یا مطالبه آن برای شاکی باقی می ماند. (ماده ۳۱۸ قانون مجازات اسلامی) در مواردی که تأمین گرفته می شود، حداکثر سه ماه به شاکی فرصت داده می شود تا اقامه قسامه نماید یا از متهم مطالبه قسامه کند و پس از پایان مهلت از تأمین أخذشده رفع اثر می شود. (تبصره ذیل ماده ۳۱۸ قانون مجازات اسلامی) اما اگر شاکی از متهم درخواست قسامه کند و وی حاضر به قسامه نشود، به پرداخت دیه محکوم می شود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه می گردد و شاکی حق ندارد دوباره علیه او ادعایی مطرح کند. (ماده های ۳۱۹ و ۳۳۸ قانون مجازات اسلامی)
نصاب قسامه
در قتل عمد باید ۵۰ نفر از خویشاوندان و بستگان مرد شاکی قسم بخورند که متهم قاتل است یا از قاتل بودن او اطلاع دارند. خود شاکی نیز (خواه مرد باشد یا زن) می تواند جزو ۵۰ نفر باشد. اما دیگر سوگندخورندگان نمی توانند زن باشند. تعداد لازم سوگند برای اثبات قتل غیرعمد نیز ۲۵ نفر است. تعداد سوگند لازم برای اثبات دیه جراحات نیز بر حسب مقدار دیه متفاوت است و بین یک تا ۶ قسم است. باید توجه داشت که هیچ یک از قسم خورندگان برای اثبات قتل (خواه از نوع عمدی و خواه غیرعمدی) نمی تواند بیش از یک بار قسم بخورد؛ بنابراین تعداد افراد اهمیت دارد. اما در سایر جنایات (اعم از عمدی و غیرعمدی) تعداد قسم ها مهم است و در نتیجه یک فرد می تواند سوگند خود را تکرار کند تا به نصاب لازم برسد. نکته پایانی این که قسامه و سوگند جزو آخرین ادله است و تنها وقتی قابل استناد است که هیچ یک از ادله دیگر (اقرار، شهادت) موجود نباشد و در صورت تعارض بین آنها، اقرار و شهادت بر قسامه و سوگند تقدم دارد. (ماده ۲۱۳ قانون مجازات اسلامی). شیوه اجرای قسامه توسط مدعی علیه (متهم) هنگامی که شرایط لوث وجود دارد ابتدا شاکی است که می تواند از این شیوه سوگند برای اثبات جرم مورد ادعای خود استفاده کند. اما اگر شاکی به هر دلیل نتواند یا نخواهد از قسامه بهره ببرد، می تواند از متهم مطالبه قسامه کند. در این حالت، متهم باید برای برائت و اثبات بی گناهی خود قسامه اجرا کند و اگر مطابق قانون اقامه قسامه کند، تبرئه خواهد شد. در چنین شرایطی اگر متهم هم نتواند و یا نخواهد قسامه اجرا کند، به موجب ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ محکوم به پرداخت دیه خواهد شد. پس عدم اجرای قسامه توسط متهم هیچ گاه نمی تواند موجب اجرای قصاص و اعدام وی شود.
تعداد قسم ها در قسامه
با در نظر گرفتن شرایط لازم برای قسامه (حصول لوث و فقدان ادله دیگر) در قتل عمدی 50 نفر مرد باید قسم بخورند، مدعی نیز می تواند قسم بخورد و در قتل غیر عمدی (شبه عمد و خطای محض) 25 قسم کافی است.
ماده 326 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392: نصاب قسامه در اثبات قتل عمدی، سوگند پنجاه مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است. با تكرار سوگند قتل ثابت نمی شود.
ماده 455 قانون مجارت اسلامی: قتل عمدی موجب دیه، با قسم پنجاه مرد و قتل غیرعمدی با قسم بیست و پنج مرد، تنها درصورت حصول لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منكر، اثبات می شود. با قسامه هم اصل جنایت و هم نوع آن قابل اثبات است. مثلا دو مرد به قتل شهادت می دهند و یکی از آنها به عمدی بودن قتل، حالا برای عمدی بودن، قسامه ایجاد می شود. اگر برخی از ورثه ، اصل اتهام یا برخی خصوصیات آن را از متهم نفی کنند، باوجود لوث، حق اقامه دیگران برای اقامه قسامه محفوظ است. مستند مواد 336 و 338 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تکرار قسم در قتل از مدعی پذیرفته نمی شود درحالی که تکرار قسم در قتل از متهم پذیرفته می شود.
نِصاب قسامه در جنایت بر اعضا
جنایت بر اعضا یعنی جنایتی که منجر به نقص عضو شود. جنایت بر اعضا و منافع اعم از عمدی و غیر عمدی در صورت لوث و فقدان ادله دیگر با تعداد قسم های متفاوتی ثابت می شود:
در جنایت بر اعضا، فردی که مورد جنایت واقع شده خواه مرد باشد یا زن می تواند به همان اندازه قسم را تکرار کند.
- شش قسم در جنایتی كه دیه آن به مقدار دیه كامل است.
- پنج قسم در جنایتی كه دیه آن پنج ششم دیه كامل است.
- چهار قسم در جنایتی كه دیه آن دو سوم دیه كامل است.
- سه قسم در جنایتی كه دیه آن یك دوم دیه كامل است.
- دو قسم در جنایتی كه دیه آن یك سوم دیه كامل است.
- یك قسم در جنایتی كه دیه آن یك ششم دیه كامل یا كمتر از آن است
پیامد های اجرا یا عدم اجرای قسامه
- همان طور که گفتیم در صورت وجود لوث ابتدا اجرای قسامه حق شاکی است اگر شاکی اقامه قسامه کند حسب اینکه جنایت واقع شده عمدی بوده یا غیر عمدی حکم به قصاص یا پرداخت دیه علیه متهم صادر می گردد.
- گاهی اوقات ممکن است شاکی اقامه قسامه نکند و از متهم هم مطالبه قسامه نکند در این صورت متهم در جنایات عمدی با تامین مناسب، و در جنایات غیر عمدی بدون تأمین آزاد می شود لکن حق اقامه قسامه یا مطالبه آن برای شاکی باقی می ماند، اما اگر ظرف مدت حداکثر ۳ ماه شاکی از اقامه قسامه یا مطالبه آن از متهم خودداری کند از تامین اخذ شده رفع اثر می گردد. منظور از تأمین تضمینی است که قانون برای امکان دسترسی به متهم در پرونده های کیفری در نظر گرفته است و با صدور آن ها شرایطی فراهم می شود که مقام قضایی بهتر بتواند به پرونده رسیدگی کند. به عنوان مثال از متهم خواسته می شود که برای تضمین حضور خود وثیقه ای بسپارد یا کفیل معرفی کند.
- گاهی اوقات شاکی خودش اقامه قسامه نمی کند، اما از متهم می خواهد که اقامه قسامه کند و متهم هم این کار را انجام می دهد در این حالت متهم تبرئه می شود فقط در موارد قتل دیه مقتول از بیت المال پرداخت می گردد.
- در صورت عدم اقامه قسامه از سوی شاکی و مطالبه آن از متهم و امتناع متهم از این کار، متهم به پرداخت دیه محکوم می گردد.
