راه های پرورش تفکر انتقادی 

مهارت های تفکر انتقادی یا تفکر نقادانه (Critical Thinking) به شما این امکان را می دهند که یک موقعیت را بر اساس کلیه حقایق و اطلاعات موجود، درک کنید و به آن بپردازید. شما هنگام استفاده از این مهارت ها، حقایق، داده ها و سایر اطلاعات را مرتب و سازماندهی می کنید تا یک مشکل را شرح دهید و راه حل های مؤثری را برای آن پیدا کنید. این ایده خوبی است که درمورد مهارت های تفکر انتقادی که در حال حاضر در اختیار دارید و آنچه برای پیشرفتتان لازم است، فکر کنید. به احتمال زیاد، هم اکنون چند مهارت تفکر انتقادی را در اختیار دارید که می توانید آنها را در رزومه خود بگنجانید و در طول مصاحبه ها درموردشان توضیح دهید. در این مطلب، شرح می دهیم که تفکر انتقادی چیست، فواید تفکر انتقادی کدامند، چگونه می توان آن را پرورش داد و چه کاربردهایی دارد.

تفکر انتقادی

تفکر انتقادی یا تفکر سنجشگرانه به توانایی و مهارت تفکر مستقل، روشن و منطقی گفته می شود. با تفکر انتقادی می توانید صحت و واقعیت موضوعات را ارزیابی و آزمایش کنید. این نوع تفکر در استدلال ها نقش مهمی دارد؛ باعث کسب دانش، بهبود نظریه ها و استدلال های قوی شده و همچنین برای ارتقا نهادهای اجتماعی نیز استفاده می شود. این نوع تفکر، ذهن شما را برای بررسی مسائل روزمره و تصمیم گیری های درست تقویت می کند. البته تفکر سنجشگرانه به صورت استعداد بالقوه در آدمی وجود ندارد بلکه باید آن را در خود پرورش دهید و برای کسب آن به تمرین نیاز دارید.

مهم ترین کارکرد تفکر انتقادی این است که به شما کمک می کند تا بر پایه یک فرض غلط حرکت نکنید. عدم بهره مندی از این مهارت باعث صدمه، مسمومیت و خرابکاری می شود. به نوعی تفکر سنجشگرانه به همراه تفکر خلاق پیش نیاز و کمک کنندۀ سایر مهارت های زندگی مانند حل مسأله، تصمیم گیری، ارتباط مؤثر و روابط سازنده است.

ابعاد مختلف تفکر انتقادی

تفکر انتقادی نوعی مهارت است که بهره مندی از آن باعث پیشرفت در زندگی اجتماعی و فردی هر انسانی می شود. در واقع تفکر انتقادی توانایی انسان در اندیشیدن به صورت مستقل و منعطف است. تفکر انتقادی ابعاد مختلفی دارد که عبارتند از:

1. تجزیه و تحلیل اطلاعات و موضوعات

همانطور که گفتیم تفکر انتقادی مهارت بررسی و ارزیابی داده ها و اطلاعاتی است که قصد دارید آن ها را برای جلب نظر دیگران ارائه دهید. این اطلاعات می توانند وجود یک مشکل، مجموعه ای از داده ها و یا نوشته یک متن باشند. افرادی که این مهارت را در خود پرورش داده اند، می توانند تمام اطلاعاتی که وارد مغزشان می شود را تجزیه و تحلیل کرده و کاربرد و معنای آن را درک کنند.

2. خلاقیت و دید روشنفکرانه

تفکر سنجشگرانه معمولا با خلاقیت همراه است. پیدا کردن چهارچوب های رفتاری مختلف برای یک موضوع خاص یا ارائه راه حل های جدید برای بررسی مسائل، نوعی تفکر سنجشگرانه است. برای اینکه بتوانید ادعا کنید که شما دارای تفکر انتقادی هستید، باید نگاه روشنفکرانه ای در رفتار و اعمال خود داشته باشید؛ چرا که بخش جدا نشدنی از تفکر انتقادی کنار گذاشتن هر نوع پیش فرض و یا قضاوت در مورد اطلاعات است. پس برای داشتن این مهارت باید هر گونه تعصب و جانبداری در تجزیه و تحلیل داده ها و ارائه ایده ها را کنار بگذارید.

3. مهارت حل مسئله

توانایی حل مسئله یکی دیگر از اساسی ترین ابعاد تفکر انتقادی است که مجموعه ای از تحلیل مسئله، ارائه راه حل، پیاده سازی آن و در نهایت ارزیابی طرح نهایی را در برمی گیرد. برای پیشش بردن فرآیند تفکر انتقادی به صورت موثر، لازم است تا در مرحلۀ آخر راه حل خود را ارائه دهید و خودتان تولید کننده یک ایده یا راه جدید برای حل مشکل باشید. در این صورت است که تفکر انتقادی کامل می شود.

4. ارتباط برقرار کردن

یکی از جنبه های تفکر انتقادی ارتباطات است. شاید بخواهید در موارد بسیاری اطلاعات و داده های خود را با دیگران (مثلا با کارفرمایان و یا همکاران، دوستان، هم کلاسی ها و خانواده) به اشتراک بگذارید؛ باید با آن ها ارتباط برقرار کنید تا مفاهیم را انتقال دهید. در نهایت برای کارکرد بهتر تفکر انتقادی و به دنبال آن برای حل مشکلات نیاز به برقراری ارتباط سازنده به دیگران دارید.

چگونه مهارت تفکر انتقادی را در خود پرورش دهیم؟

این نوع تفکر، ذهن شما را برای بررسی مسائل روزمره و تصمیم گیری های درست تقویت می کند. البته تفکر سنجشگرانه به صورت استعداد بالقوه در آدمی وجود ندارد بلکه باید آن را در خود پرورش دهید و برای کسب آن به تمرین نیاز دارید. برای پرورش تفکر انتقادی راهکارهای موثری وجود دارد که عبارتند از:

1. سوال بپرسید

در مورد موضوعات مختلف ذهنتان سوال های اساسی بپرسید. ممکن است در هنگام مواجه با یک مساله خاص، تفسیر پیچیده ای از مشکل دریافت کنید، دچار سردرگمی شوید و سوال های پیچیده تری برایتان به وجود بیاید. سوال های اساسی و اولیه را فراموش نکنید و ذهنتان را به پرسش سوال های اساسی مربوط به موضوع تمرین دهید. سعی کنید سر هر مسئله ای در مورد جنبه های مختلف آن در ذهن خود سوال بپرسید. در این صورت ذهنتان به سوال پرسیدن عادت کرده و علاوه بر آن به صورت ناخوداگاه به دنبال پاسخ آن می گردد. خودتان نیز سعی کنید به دنبال راه حل های ساده بگردید.

2. در مورد فرضیه ها و باورهایتان تجدید نظر کنید

نکته ای که در تقویت مهارت تفکر انتقادی اهمیت دارد، زیر سوال بردن فرضیه های اساسی است. همۀ انسان ها نسبت به مسائل گوناگون عقاید و باورهایی دارند. در واقع این شیوۀ ذهن برای پردازش اطلاعات است تا بتواند بر اساس آن عقاید تصمیم بگیرد. اما مغز انسان در بسیاری از موارد دچار خطا و اشتباه می شود. پس دید خود را گسترش دهید و در مورد باورهایتان بیشتر فکر کنید. آن ها را زیر سوال ببرید و از خود بپرسید که اگر تمام باورهایتان درست و حقیقی نباشند چه می شود؟

3. با انسان های موفق و باهوش در ارتباط باشید

برای افزایش مهارت تفکر انتقادی از انسان هایی که این مهارت را دارند، یاد بگیرید. هیچ چیز به اندازۀ یادگیری از دوستان موثر نیست. پس دوستان خود را با احتیاط انتخاب کنید و بیشتر با افراد موفق و باهوش ارتباط داشته باشید. می توانید از تجربیات و ماجراهای آنان با خبر شوید و آن ها را در ذهن خود تحلیل کنید. افراد باهوش معمولا نظرات هوشمندانه و راه حل های موثری بلدند. دوستان شما خواه ناخواه تاثیرات زیادی بر شما به جا می گذارند.

4. با تفکر انتقادی از زوایای گوناگون به قضایا فکر کنید

سعی کنید در مواجه با مسائل گوناگون جای علت و معلول را عوض کنید و از نگاه دیگری قضایا را در نظر بگیرید. در این مورد می توان مسئلۀ معروف مرغ و تخم مرغ را در نظر گرفت. این موضوع نمونه ای از وارونه فکر کردن است. (مرغ تخم می گذارد، پس ابتدا مرغ وجود داشته است اما خود مرغ چگونه به وجود آمده؟ از تخم مرغ؟ پس اول تخم مرغ به وجود آمده؟) در مورد مسائل مختلف این مثال را در نظر داشته باشید؛ هر چیزی می تواند هم علت و هم معلول باشد. پس اندیشیدن به مسائل از زوایای مختلف آن ها می تواند شما را در زمینۀ تقویت مهارت تفکر انتقادی یاری دهد.

5. نگذارید یادگیری متوقف شود

پرورش تفکر انتقادی چیزی نیست که در جایی متوقف شود. در نتیجه بسیار اهمیت دارد که در همه سنین برای پرورش آن تلاش کرده و نگذارید ذهنتان دچار کسالت و رکود گردد. به همین منظور لازم است همواره حس کنجکاوی خود را تقویت کرده و به یادگیری ادامه دهید. این یادگیری می تواند از طریق حرف زدن با دیگران، مطالعه کتاب ها و یا گوش دادن به مطالب آموزنده حاصل شود. آنچه بیش از روش های یادگیری اهمیت دارد این است که راهی بیابید تا ذهنتان را فعال نگه داشته تا همیشه سوالی برای پرسیدن در آن وجود داشته باشد.

6. خودتان را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید

برای آنکه بتوانید تفکر انتقادی داشته باشید لازم است پیش از هرچیزی خودتان را به چالش بکشید. برای مثال استدلال ها و عقایدتان را مورد بازنگری قرار دهید و از خود بپرسید که چه چیز باعث شده این گونه بیاندیشید. افرادی که خودشان را به چالش می کشند و باورهایشان را تجزیه و تحلیل می کنند نه تنها از تفکر انتقادی بالاتری برخوردارند بلکه تعصب کم تری نیز داشته و می توانند راحت تر ایده های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند.

7. از بمباران اطلاعاتی بپرهیزید!

ما در دورانی زندگی می کنیم که به وسیله گوشی ها و ابزارهای هوشمند دائما در معرض بمباران اطلاعاتی قرار داریم. پیام رسان های مختلف دائما با حجم زیادی از اخبار و موضوعات ما را احاطه می کنند و مسلما ذهن ما توانایی پردازش همه این ها را ندارد. برای داشتن ذهنی پویا و در عین حال انتقادگر، لازم است که بتوانید این حجم از اطلاعات را مدیریت کرده و از تلاش برای تجزیه و تحلیل بیش از حد بپرهیزید. توجه داشته باشید که کیفیت اطلاعات پردازش شده و درک آن ها بیشتر از تعداد موضوعاتی که در روز می خوانید اهمیت دارند. در نتیجه بهتر است تمرکز خود را بر چند مورد خاص معطوف کرده و از زوایای مختلف به بررسی آن ها بپردازید.

8. گوش دادن فعال را تمرین کنید

بسیاری از افراد در طول روز تنها مکالمات اطراف را می شنوند اما آنقدر در اندیشه های خود غرق شده اند که دقت چندانی به آن ها نکرده و گویی در گفت و گوهای روزمره اصلا حضور ندارند. یکی از راه های پرورش تفکر انتقادی این است که ابتدا گوش کردن درست و فعال را یاد بگیرید. به این منظور لازم است در هنگام صحبت کردن دیگران دست از انجام کارهای دیگر بردارید و از زاویه چشم او به دنیا بنگرید. این مسئله نه تنها کمک می کند که با سبک های تفکر گوناگون آشنا شوید بلکه میزان مهارت همدلی شما را نیز افزایش می دهد.

9. شواهد موجود را بررسی نمایید

بسیاری از افراد عقاید سفت و سختی دارند که شواهد چندانی هم پشت آن ها وجود ندارد. به همین خاطر برای اینکه پویایی و انتقادگری ذهن خود را از دست ندهید در برخورد با هر طرز فکری از خود بپرسید که چه شواهدی در جهت تایید یا رد آن وجود دارد. بهتر است این شواهد را در جایی یادداشت کرده و به درستی به آن ها نگاه کنید. این کار به شما کمک می کند تا راحت تر عقاید غلط را کنار بگذارید و موضوعات بیشتری را به چالش بکشید.

10. به دنبال منابع اطلاعات باشید

امروزه اخبار و اطلاعات نادرست و غیر موثق به راحتی و از طریق شبک های اجتماعی در میان مردم دست به دست می شوند. در این شرایط لازم است که کمی تامل کرده و هنگام مواجهه با اخبار و اطلاعات از خود بپرسید که این اطلاعات از کجا آمده است و چقدر می توان به این منابع اعتماد کرد. کسانی که هر چیزی را به راحتی باور می کنند و به دنبال منابع آن نمی گردند، نمی توانند تفکر انتقادی را به درستی در خود پرورش دهند.

11. پیش بینی کردن را تمرین کنید

پیش بینی کردن یکی از روش های بسیار مهمی است که به شما کمک می کند جوانب مختلف موضوعات را در نظر گرفته و برای رویارویی با رفتارهای مختلف از جانب دیگران آماده باشید. این موضوع به شما کمک می کند از نظر شناختی تک بعدی نبوده و با انعطاف پذیری بیشتری عمل کنید.

12. باورهای خود را در موقعیت های مختلف بیازمایید

بسیار اهمیت دارد که بدانید اکثر باورهای افراد به طور مطلق مثبت یا منفی نیستند و می توانند در موقعیت های مختلف کارآیی گوناگونی داشته باشند. از همین رو از به کاربردن راه حل های یکسان در برخورد با موقعیت های مختلف بپرهیزید. سعی کنید هر باور یا راه حل را در موقعیت خاص خود بررسی کنید و متناسب با بافت و زمینه ای که در آن قرار دارید، قضاوت نمایید.

راهکارهایی که تا این جا مطرح شد می توانند تا حد زیادی در بهبود تفکر انتقادی به شما کمک نمایند. اما ممکن است بسیاری از افراد با وجود این تمرین ها بازهم در ارتقای این مهارت مشکل داشته باشند. در این شرایط کمک گرفتن از جلسات مشاوره روانشناسی ، شرکت در کارگاه های آموزشی با محوریت مهارت های زندگی و مطالعه کتاب های تالیف شده در این زمینه، از جمله دیگر روش های بسیار موثری هستند که می توانند به شما کمک کنند.