ربا چیست؟
اگر دو یا چند نفر طی قرارداد کتبی یا شفاهی توافق کنند تا جنسی را معامله کرده و معادل همان جنس را به شرط اضافه دریافت کنند یا مبلغی را قرض داده و در هنگام استرداد آن، مبلغی اضافه تر دریافت کنند، این توافق ربا قلمداد می شود.
رباخواری به چه معناست؟
رباخواری به عمل دریافت ربا گفته می شود که معمولاً به صورت شغل در جوامع گذشته و امروزی می باشد و فرد رباخوار با دریافت وثیقه و تضمین از فرد وام گیرنده، به وی جنس یا پول وام با بهره می دهد. گاهی اوقات ربا به معنی سود بیش از حد و گاهی به عنوان هر نوع سودی در نظر گرفته می شود. به صورت تاریخی در جوامع مسیحی و اسلامی گرفتن هر نوع سودی بر روی پول ممنوع بوده است. مذمت رباخواری در بسیاری متون در بسیاری کشورها یافت می شود.
انواع ربا:
ربا یا ربای معاملاتی است یا ربای قرضی
قانون گذار در بند ۱ ماده ۱ قانون نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی (مصوب 1363) در تعریف انواع آن مقرر داشته است که ربا بر دو نوع است:
- ربای قرضی بهره ای است كه طبق شرط یا بنا بر روال، مقرض از مقترض دریافت نماید. ربای قرضی بیشتر از ربای معاملاتی در جوامع مختلف شایع است و در آن فردی، پولی یا وجهی یا جنسی را به دیگری قرض می دهد و بجای اینکه در انقضای مدت تعیین شده همان میزان جنس یا وجه یا پول را پس بگیرد، چیزی بیشتر از آن را مطالبه کرده و پس می گیرد. برای مثال فردی ده میلیون تومان به دیگری قرض می دهد تا شش ماه بعد به او بازگرداند البته به شرطی که پس از 6 ماه به جای ده میلیون تومان، 13 میلیون تومان به قرض دهنده بازگرداند؛ این همان چیزی است که به آن ربای قرضی می گویند.
- ربای معاملاتی زیادهای است كه یكی از طرفین معامله زائد بر عوض یا معوض از طرف دیگر دریافت كند به شرطی كه عوضین، مكیل یا موزون و عرفاً یا شرعاً از جنس واحد باشند.در ربای معاملاتی، منظور خرید و فروش دو جنس یکسان اما نامتناسب در برابر هم است. مثلا یک طرف 10 کیلو برنج طارم درجه یک را در ازای دریافت 20 کیلو برنج طارم درجه یک معامله می کند. یا ده هزار گردوی تویسرکانی را با 15 هزار گردوی تویسرکانی معاوضه می کند؛ این نابرابری معامله، ربای معاملی یا همان معاملاتی گفته می شود.
شرایط تحقق جرم ربا:
در تحقق جرم ربا می بایست:1. بین دو یا چند نفر توافق بر اخذ اضافه بر جنس یا زاید بر مبلغ پرداختی شده باشد.2. این توافق می بایست در قالب قرارداد و معامله صورت گیرد. لذا در موضوع جرم ربا سه شرط اساسی ضرورت دارد:
- هم جنس بودن کالاهای مورد معامله
- کیل و موزون بودن
- وجود زیادی
دلایل نهی از نزول چیست ؟
بر حرام بودن ربا در اسلام تأکید شده، اما بعضی از دلایل عقلی اش از این قرار است:یکی از مهم ترین علت های حرام بودن ربا، فساد و نابودی اموال، کاهش فعالیت های تجاری و ایجاد رکود اقتصادی است. در واقع، رواج رباخواری معاملات و مبادلات اقتصادی را کم می کند.امام رضا(ع) می فرماید: خداوند به این دلیل ربا را حرام کرد که این کار موجب فساد اموال می شود. ربا باعث می شود آدم ها هیچ انگیزه ای برای راه انداختن کار هم نداشته باشند جز سودجویی. سودجویی که اساس رابطه آدم ها باشد، همه به هم به چشم اسکناس های در حال حرکت نگاه می کنند.ضمن این که راحت ترین کار این است یکی که سرمایه ای دارد، بدون هیچ زحمتی بنشیند و سود پولش را بخورد.
اگر گرفتار شدیم چه کنیم؟
اگر بنا به هر دلیلی درگیر چنین معامله ای شدیم، باید به دنبال راهی باشیم که پا پس بکشیم چرا که جلوی ضرر را از هر جا بگیری منفعت است.
- رد کردن سود: اگر نزول داده ایم، باید تمام سود پولی را که گرفته ایم به صاحبش برگردانیم. اگر مقدار ربا معلوم نیست باید با صاحب آن مصالحه کنیم. یعنی راضی اش کنیم. اگر هم با واسطه ربا داده ایم و از هیچ راهی معلوم نیست ربا به کی داده شده باید از طرف ربا گیرنده صدقه بدهیم.
- خمس: اگر مال به دست آمده از ربا قاطی بقیه اموال مان شده و نمی شود جدایش کرد، باید خمس کل اموال مان را بدهیم.
مجازات ربا در قانون:
اصل 49 قانون اساسی درآمدهای ناشی از ربا را غیرمشروع می داند. از طرفی هم ماده 595 قانون مجازات اسلامی ربا را جرم می داند و برای آن مجازات درنظر گرفته. قسمتی از متن ماده قانون این است:… مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطۀ بین آنها، علاوه بر رد اضافه به صاحب مال، به شش ماه تا 3 سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می گردند. جرم ربا با توجه به ماده 727 قانون مجازات اسلامی از جرائم غیرقابل گذشت است. یعنی برای پیگیری این جرم لازم نیست کسی شکایت کند، جرم به محض اطلاع مراجع قضایی و انتظامی قابل پیگیری و تعقیب است. چون در معاملات ربوی اصولا قرارداد کتبی موجود نیست به این ترتیب در خصوص اثبات این جرم بیشتر به شهادت شهود و علم قاضی اکتفا می شود.
قراردادهای غیر ربوی:
البته توضیحاتی که گفته شد، در خصوص قراردادهایی است که با قصد ربا بین طرفین منعقد می شود و در بسیاری از عقود اسلامی که در آن سود و بهره وجود دارد، هرگز ربا نخواهند بود؛ شرط مهم در ربوی نبودن یک معامله این است که طرفین تنها در سود شریک نباشند و قبول کنند که در صورت ورود ضرر، در زیان همدیگر هم شریک هستند. نکته ای که موجب ربوی شدن یک معامله می شود، این است که طرفین در سود و زیان حاصل از یک فعالیت اقتصادی شریک نبوده و تنها یک طرف بدون توجه به سود حاصله، بخواهد یک سود قطعی را دریافت کند. بنابراین اگر بهره به صورت علی الحساب و به میزان سود حاصل از فعالیت اقتصادی تعیین شود، نه تنها ربا نیست که حتی در توسعه اقتصادی و گردش مالی کشور نیز بسیار موثر خواهد بود. البته طرفین می توانند توافق کنند تا در صورت ضرر در اصل مال، یکی از طرفین که عامل ضرر بوده، به میزان ضرر، به صورت بلاعوض به طرف مقابل تملیک کند که در این صورت هم، چنین قراردادی ربوی محسوب نمی شود و طرفین بازهم در اصل ماجرا، در سود و زیان شریک محسوب می شوند.
روش های اثبات رباخواری:
دادیار بازنشسته دادسرای دیوان عالی کشور در مورد دلایل مورد نیاز برای اثبات جرم رباخواری می گوید: ممکن است دو طرف، به صورت کتبی یا شفاهی، قراردادی بین خود بسته باشند. در مورد قرارداد کتبی که اوضاع مشخص است، زیرا اصل بر پذیرش مفاد اسناد کتبی است و وجود چنین قراردادی برای اثبات جرم، کفایت می کند، اما اگر قرارداد منعقده بین طرفین به صورت شفاهی باشد هم می توان قصد طرفین و جرم مورد نظر را با استناد به گواهی گواهان و بررسی های قضایی اثبات کرد. وی ادامه می دهد: البته در این میان استثنا هم وجود دارد. بر اساس تبصره سه ماده 595 کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، هرگاه این قرارداد بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند، مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.
دلایل عدم شکایت شاکیان از رباخواری:
برخی افراد ترجیح می دهند زندگی شان به دلیل ربا از بین برود، اما شکایت نکنند، این موضوع، علت جامعه شناختی و جرم شناسی دارد. رباخواری از جمله جرایمی است که دارای جنبه عمومی است و به همین دلیل، صرفاً متکی به شکایت شاکی خصوصی نیست. دلایل زیادی موجب می شود که برخی افراد حاضر به پیگیری این جرم نشوند که شاید از جمله این جرایم، قبح این عمل و شرمندگی به دلیل فاش شدن این موضوع و نیز ترس از دشوار بودن اثبات آن باشد. همچنین بسیاری از افرادی که به گونه ای ناخواسته درگیر ربا می شوند، شاید از مواجه شدن با طرف مقابل که احیاناً دارای قدرت و نفوذ مالی است، هراس دارند و می ترسند که دردسرهای بیشتری برایشان درست شود؛ به همین دلایل، سکوت را بر طرح شکایت، ترجیح می دهند.
عواقب شیوع ربا در جامعه:
هنگامی که ربا در جامعه ای شایع شد، نیروی کار، تولید و خلاقیت را نشانه می گیرد، از بین می برد و عده ای از افراد به صرف برخورداری از سرمایه های کلان، از کار و خلاقیت دیگران برای افزایش سرمایه خود استفاده می کنند و با این کار، در گردش اقتصادی کشور، اختلال ایجاد می شود.
نزولی که انباشته می شود:
حالا سوال اینجاست که نزول چگونه انباشته شده تا جایی که نزولخوار کل زندگی شخص را تصاحب می کند؟
اگر نزول گیرنده گرفتاری حاد و خاصی نداشته باشد، معمولا نزول انباشته دامنگیر وی نمی شود، اما شمار این افراد اندک است. چرا که بیشتر کسانی که رو به نزول گرفتن می آورند دارای گرفتاری حاد و فوری هستند. دارا یا نادار بودن نیز نقشی در این میان ندارد. مهم گرفتار بودن است ومشکل دقیقا از همین جا شروع می شود چرا که مکانیسم خانمان برانداز نزول از اولین تاخیر در پرداخت نخستین قسط شروع می شود چیزی که اکثر نزول بگیران دچار آن می شوند.
فرض کنید نزول گیرنده ای تعهد کرده در مقابل 10 میلیون تومان پول که یکساله گرفته در خوشبینانه ترین حالت ماهانه 300 هزار تومان بهره بپردازد اما وقتی نمی تواند به هر دلیلی این کار را انجام دهد برای 300 هزار تومان بهره ای که نپرداخته دوباره باید بهره بپردازد. یعنی برای جبران قسط عقب افتاده با رقم 300 هزار تومان باید 309 هزار تومان دیگربپردازد. یعنی به بدهی او به تناسب درصد سود نزول ماهانه اضافه می شود. به عبارت دیگر سود نزول به کل بدهی معوقه شخص اضافه می شود. حالا تا شخص برای جبران این قسط و بهره اضافه آن تلاش می کند موعد پرداخت قسط دوم خواهد رسید و همین موضوع دوباره تکرار و تکرار می شود. این چرخه باطل در واقع همان مفهوم دقیق نزول روی نزول دلیل اصلی بسیاری از نابودی هاست؛ همانند انسانی گرفتار در باتلاق، هرچه دست و پا می زند تا از مرگ نجات یابد برعکس در حال بیشتر فرورفتن است. برای دریافتن معنی واقعی و تکمیلی خانمانسوز بودن نزول کافی است به تفاوت سازوکار مالی سود بانکی و نزول توجه کنیم. سود دریافتی از محل نزول ماهانه دریافت می شود اما سود وامی که از بانک دریافت می شود سالانه است. البته تا اینجای کار چندان مشکلی نیست اما مشکل از موضوع دیرکرد پرداخت اقساط شروع می شود. مثلا وام بانکی در صورت دیر پرداخت شدن شامل جریمه ای معادل کل قسط عقب افتاده به علاوه اضافه مبلغ دیگری نخواهد شد. مثلا اگر قسط 300هزار تومانی یک وام بانکی عقب بیفتد شما باید مثلا 304 هزارتومان به بانک بپردازید که فقط شامل 4000 تومان جریمه دیرکرد است اما رقم همان قسط عقب افتاده نزد نزولخوار 309 هزار تومان خواهد بود! چرا که اضافه مبلغ هر قسط به تناسب کل رقم (شامل محاسبه بهره در اصل و سود قسط) محاسبه می شود.
