روس ها گاهی به دلیل شرایط منطقه ای حاضر هستند که وزن ژئوپلیتیکی خود در مناطق خارج نزدیک را بفروشند

احداث دالان ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان طبق توافقنامه آتش بس محل درگیری و نزاع جمهوری آذربایجان و ارمنستان است.

ساعدنیوز: بعد از امضای متن آتش بس میان ارمنستان و آذربایجان با وساطت مستقیم روسیه عملاً برای مدتی آرامش در مرزهای دو کشور برقرار بود و حتی فرایند عادی سازی روابط و گفتگوهایی متعاقباً میان دو کشور و نیز شریک اصلی آذربایجان یعنی ترکیه با ارمنستان در جریان بود. درگیری های 24 ساعت گذشته تلفات زیادی داشته است و آذربایجان اعلام کرده است که 50 تن از سربازان این کشور در این درگیری ها کشته شده اند به نظرتان چه مسائلی باعث شعله ور شدن دوباره آتش درگیری ها در قفقاز جنوبی شده است؟

دکتر سهراب انعامی علمداری: نگاهی به پیشینه تحولات منطقه قفقاز جنوبی به ویژه بحران قره باغ ناگورنو نشان می دهد که این منطقه از جمله مناطقی است که مبتلا به بحران ژئوپلیتکی است. بحران های ژئوپلیتیکی در مناطقی شکل می گیرد، که افزون بر اصطکاک جغرافیایی دارای فضایی از تعارض و چندگونگی هویتی اسیت. منطقه ناگورنو قره باغ از جمله این مناطق است که در تاریخ متاخر خود از دوران روسیه تزاری این تعارض هویتی ایجاد و تشدید شده است. در این چارچوب، شکل بحران های آن نیز به دلیل همین تعارض هویتی تاریخی، دایمی و دامنه دار است.
با وقوع جنگ اول قفقاز جنوبی که از سال 1988 تا 1994 و در دوران فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت، المان ها و مولفه های هویتی آشکار بود؛ المان هایی که ابتدا در درون منطقه قره باغ ناگورنو و در پی چالش های هویتی و وزن یابی ارمنی ها شکل گرفت و سپس با حمایت های نظامی ارتش درحال فروپاشی شوروی به نفع ارمنستان به جنگی تمام عیار میان ارمنستان و جمهوری آذبایجان تبدیل و در نهایت به دلیل فقدان اجماع داخلی و تشدید اختلافات سیاسی در باکو به نفع ایروان تمام شد و ارمنستان توانست علاوه بر حضور در منطقه اصلی قره باغ مناطقی از جمهوری اذربایجان را نیز به دست آورد.
در نهایت با وجود مذاکرات صلح در چارچوب های دوجانبه و چندجانبه به ویژه سازمان همکاری و امنیت اروپا، مذاکرات به سرانجام نرسید.
با افزایش قیمت نفت و بر سرکار آمدن خانواده علی اف در جمهوری آذربایجان (ابتدا حیدر علی اف و سپس الهامی علی اف) این کشور به لحاظر سیاسی و اقتصادی به یک تعادل راهبردی در داخل و روابط خارجی خود رسید و به نظرم، همین افزایش وزن ژئوپلیتیکی منجر به جنگ دوم قره باغ و روند بازپس گیری مناطق از دست رفته در سال 1994 شد. این بار شرایط برای طرف ارمنی سخت دشوار بود، چرا که ارمنستان به لحاظ سیاسی و اقتصادی با مشکلات و معضلات عدیده ای مواجه بود و سرانجام جنگی که از ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ آغاز شده بود و 44 روز به طول کشید در ۹ نوامبر با حضور الهام علی اف، ولادیمیر پوتین و نیکول پاشینیان در مسکو و نیمه شب با دستیابی به یک توافق نامه آتش بش در 9 بند به اتمام رسید.
در این توافق نامه به بندی اشاره دارد که در آن کریدوری در یک نوار سرزمین های کشور ارمنستان نزدیک به مرزهای ترکیه و ایران برای تردد اتباع آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد خواهد شد که نظارت و تضمین امنیت آن بر عهده نیروهای روسی است. این بند خود محل اختلاف بنیادین میان باکو و ایروان بوده و درگیری اخیر وحتی تنش ها متعدد و کوچک و بزرگ پس از توافق 9 نوامبر نیز ناظر بر این بند توافق است.

به نظر می رسد که اساساَ باکو و آنکارا رویکرد تقابلی در این زمینه دارند و تلاش دارند در شرایط تنش منطقه ای خواسته و انتظارات راهبردی خود را به سرانجام برسانند.

ساعدنیوز: آذربایجان همچنان بر احداث دالان زنگزور اصرار دارد و ترکیه نیز در این مورد حامی آذربایجان است و اردوغان نیز بارها این مطلب را تکرار کرده است. با توجه به منافع استراتژیک ایران در این خصوص و تغییر احتمالی ژئوپلتیک منطقه و قطع دسترسی ایران به این مسیر فوق حساس، آیا تهران اجازه این کاری را خواهد داد؟ واکنش احتمالی تهران چه خواهد بود؟

دکتر سهراب انعامی علمداری: ببنید دالان زنگزور یکی از موضوعات پیچیده و متناقض در وضعیت منطقه است. اساساً ساختار و سازه جغرافیایی(کوهستانی و دارای ارتفاعات سنگی و متداخل) منطقه اجازه ایجاد یه دالان ارتباط جاده ای مستقیم را نمی دهد. تنها مسیر ارتباطی کنونی نیز یک خط آهن به جا مانده از دوران شوروی سابق است که از اریکه کناره رودخانه ارس در منتهی الیه غربی جمهوری خودمختار نخجوان آغاز و با عبور از خاک ارمنستان کنونی به خاک جمهوری آذربایجان در منطقه زنگزور وارد می شود.
بنابراین، چنین شرایط جغرافیایی اجازه عبور مستقیم جاده ای را به باکو نمیدهد و برای عبور جاده ای نیاز به ورود به بخش جنوبی ارمنستان یعنی استان سیونیک و سپس حرکت به سمت شمال و ورود به خاک اصلی جمهوری خودمختار نخجوان است.
باکو اصرار دارد که در قالب بند 9 جموری اذربایجان بایستی از این حق برخوردار باشد که از طریق یک دالان به نخجوان و از آنجا نیز به ترکیه متصل شود.
جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدای بحران تلاش کرد که از طریق میانجی گری فعال آتش بس در فرایند جنگ ایجاد شود و حتی بر حق جمهوری آذربایجان درباره مناطق اشغال شده از سوی ارمنستان تاکید داشت و دارد و طرح هایی نیز درباره دالان زنگزور مبنی بر ایجاد پل بر روی رودخانه ارس از منتهی الیه مرز نخجوان و ارمنستان و ورود جاده ای به ایران و سپس احداث پل دیگر در منتهی الیه شرقی و نقطه اتصال زنگزور ارایه داد تا بن بست جاده ی جمهوری آذربایجان با نخجوان و ترکیه رفع شود و حتی قراردادهایی در این زمینه مابین تهران و باکو به امضا رسید.
اما به نظر می رسد که اساسا باکو و آنکارا رویکرد تقابلی در این زمینه دارند و تلاش دارند در شرایط تنش منطقه ای خواسته و انتظارات راهبردی خود را به سرانجام برسانند.
در این قالب الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران درباره وضعیت منطقه ای مبتنی بر یک ادراک و دورنمای راهبردی است. اینکه دو کشور دیگر تلاش بکنند در چارچوب یک راهبرد مشخص که توازن و تعادل راهبردی منطقه مهم قفقاز جنوبی را برهم برنند اساساَ قابل پذیرش نیست، چراکه افزون بر عامل برهم خوردن وزن راهبردی در ژئوپلیتیک سیال منطقه، ایران مسیر دسترسی چندگانه خود در چارچوب کریدور جنوب به شمال را از دست خواهد داد و چنین روند و وضعیتی برای کشوری با وزن راهبردی ایران در گستره دریای خزر تا خلیج فارس و اقیانوس هند غیرقابل قبول است.
از سوی دیگر، جمهوری آذربایجان سال هاست مناسبات گسترده ای را با اسرائیل در حوزه های راهبردی، سیاسی- امنیتی و اقتصادی برقرار کرده و چنین شرایطی می تواند باعث شکل گیری وضعیت توازن تهدید برای ایران در مرزهای شمالی از سوی اسرائیل شود در چنین فضایی افزایش تنش با وجود مدیریت این تنش ها از سوی دو طرف محتمل بوده، و حتی می تواند به اصطکاک نظامی میان دو طرف در مزرها یا حتی ورود ایران به یک روند بازدارندگی تهاجمی نیز ختم شود.

روس ها درباره قره باغ در یک چرخش معنادار و با سکوت راهبردی به جمهوری آذربایجان اجازه دادند که مناطق اشغالی از زمان جنگ اول قره باغ را دوباره تصرف کنند.

ساعدنیوز: با توجه به توافقات اخیر روسیه با ترکیه در خصوص عادی سازی روابط با سوریه و ائتلاف دو کشور در خصوص مسائل منطقه ای بعد از تغییر نگاه اردوغان به غرب و تنش های اخیر با یونان، آیا حمایت تلویحی مسکو از آذربایجان در خصوص مسأله قره باغ با چاشنی حمایت مضاعف اردوغان، می تواند یک تغییر ژئوپلتیک را به ارمنستان و ایران تحمیل کند؟

دکتر سهراب انعامی علمداری: ببینید وضعیت کنونی جهان یک وضعیت سیال، پویا و ژلاتینی است، و به تعیبر من، ما با یک جهان آشوب زده مواجه هستیم. در چنین شرایطی، مناطق با پویش های ژئوپلیتیکی و راهبردی بیشتری مواجه هستند. همچنین کشورها گاهی تلاش می کنند منافع کوتاه مدت را بر منافع بلندمدت در اولویت قرار دهند و اتئلاف ها نیز شکل کوتاه مدت به خود می گیرند.
روس ها برای دهه های متمادی در حوزه قفقاز جنوبی حضور داشته اند و در دوران پسا شوروی نیز یکی از حوزه های به اصطلاح خارج نزدیک این کشور در این منطق بوده است. ارمنستان یکی از مناطقی است که یکی از پایگاه های مهم نظامی روسیه قرار دارد و ایروان نیز در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی(CSTO) با روسیه همکاری نظامی دارد. اما روس ها درباره قره باغ در یک چرخش معنادار و با سکوت راهبردی به جمهوری آذربایجان اجازه دادند که مناطق اشغالی از زمان جنگ اول قره باغ را دوباره تصرف کنند و سپس با دیپلماسی قوی توانستند جنگ را درهمان مرزها متوقف و آتش بس ایجاد کنند. چنین روندی نشان داد روسیه نقش راهبردی خود در منطقه قفقاز جنوبی را ایفا کرده است.
اما شرایط کنونی نشان می دهد که روس ها گاهی به دلیل شرایط منطقه ای حاضر هستند که وزن ژئوپلیتیکی خود در مناطق خارج نزدیک را بفروشند، به مانند روندی که پس از حادثه یازدهم سپتامبر2001 میلادی و حمله آمریکا به افغانستان رخ داد. در آن زمان مسکو با فروش بخشی از وزن خود به دولت جورج پوش پسر، منافع اقتصادی گسترده ای را در اروپا و مناطق دیگر جهان به دست آورد. اکنون پس از سال ها چنین شرایطی نیز می تواند در روند مذاکرات و در میانه بده بستان های اقتصادی، سیاسی- امنیتی رخ دهد. اما چنین روندی وابسته به موضوعاتی مانند جنگ اوکراین، وضعیت احیای برجام، میزان سود و زیان و چانه زنی با جمهوری آذربایجان و ترکیه و در نهایت گستره تحریم های غرب غلیه روسیه دارد.
در چینن وضعیتی جمهوری اسلامی ایران اگرچه با شرایطی متناقض در همکاری های سیاسی و اقتصادی با روسیه و ترکیه مواجه خواهد بود اما هم روسیه و هم ترکیه به موضع رسمی ایران درباره تغییرات ژئوپلیتیکی در مرزهای رسمی آگاه هستند. پس در نهایت هرگونه چانه زنی میان ترکیه و روسیه برای ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی می تواند فضای تعامل راهبردی میان سه کشور را به سرعت کاهشی کرده و حتی تخریب کند.

آذربایجان راهبرد جدیدی در تقابل با ارمنستان در قره باغ اتخاذ کرده است