به گزارش پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز به نق از همشهری، نهضت تنباکو، از جنبش‌های اصیل و مردمی در تاریخ کشورمان است که در آن نقش عالمان دینی در مبارزه با استعمار غرب برجسته و تاثیرگذار است. در جریان نهضت تنباکو، اعتراض سراسری مردم ایران به قرارداد واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی اتفاق افتاد. این قیام با رهبری و هدایت علمای دینی بوده است. قرارداد واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی توسط ناصرالدین شاه قاجار امضا شده بود. سرانجام در پی فتوای تاریخی میرزای شیرازی در اول جمادی الاول 1309ق این قرارداد فسخ شد.
ماجرا اصلی از این قرار بود که در سده 13ق/19م، ایران صحنه رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روسیه تزاری و بریتانیا بود. هر یک از دو دولت نیرومند می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون، نفوذ خود را در ایران گسترش دهند. از جمله این امتیازات، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصه‌ای برای ابراز نارضایی عمومی از دستگاه حکومت، و مخالفت اصولی علمای دینی با نفوذ بیگانگان تبدیل شد. کشت توتون و تنباکو و استعمال دخانیات در ایران از دوران شاه عباس صفوی آغاز شد. و کم کم به حدی رواج یافت که در زمان قاجار کالایی پرمصرف محسوب می‌شد. آنتوان کتابچی و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه اولین کسانی بودند که برای ایجاد محل درآمدی جدید برای دولت به فکر استفاده از انحصار دخانیات افتادند.
شرح ماجرا هم به این شکل بود که ناصرالدین شاه در سفر سوم خود به اروپا در اثر ولخرجی‌های زیاد و عیاشی‌ها، پول‌هایش تمام شد و چون دیگر پولی در بساط نداشت امتیازی را در زمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یکی از مشاوران و نزدیکان نخست وزیر انگلیس به نام «ماژور تالبوت» واگذار و در مقابل 25 هزار لیره دریافت کرد.
مطابق این قرارداد کمپانی «رژی» باید سالانه 15 هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در مقابل کشت و فروش توتون و تنباکو را در انحصار خود می‌گرفت یعنی از زارعان ارزان می‌خرید و گران می‌فروخت در جریان امضای این قرارداد عده‌ای از درباریان خصوصا امین السلطان، صدراعظم، با دریافت رشوه‌هایی، نقش ایفا می‌کردند. در مقابل این قرارداد، مردم شهرهای مختلف به رهبری روحانیت به مخالفت و مقابله پرداختند و جنبش‌هایی در شیراز، به رهبری«سید علی‌اکبر فال اسیری» در تبریز به رهبری «حاج‌میرزا جواد آقامجتهد» در اصفهان، به رهبری «حاج‌شیخ محمدتقی آقانجفی» (که اولین بار حکم تحریم تنباکو را صادر کرد) و در تهران به رهبری میرزای آشتیانی برپا شد که با سرکوب دولت مواجه شد و عده‌ای از علما تبعید شدند. در این موقع سید جمال‌الدین اسدآبادی به پیشنهاد سید علی اکبر فال‌اسیری که در تبعید بود، نامه‌ای در این رابطه به میرزای شیرازی نوشت.
بعد از ارسال نامه یاد شده میرزای شیرازی تلگرافی به نزد شاه فرستاده و می‌گوید «کسانی را که تبعید کرده به کشور بازگرداند و در مورد قرارداد، مخالفت خود را ابراز می‌کند» اما ناصرالدین شاه به این تلگراف اعتنایی نکرد به همین خاطر میرزای شیرازی فتوای تاریخی خود را به این شرح صادر کرد: «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.» با صدور این فتوا جنبش عظیمی به راه افتاد تا آنجا که حتی در حرم‌سرای ناصرالدین شاه قلیان‌ها را شکستند. این جریان ادامه یافت در تاریخ 23 جمادی الاولی 1309 اعلانی در کوچه و بازار زده می‌شود که: «بر حسب حکم جناب میرزای شیرازی، اگر تا 48 ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید». ناصرالدین شاه ابتدا قصد مقاومت داشت، اما در مقابل جنبش مردمی عظیمی که به راه افتاده بود مجبور شد ابتدا امتیاز داخله و سپس کل امتیاز را لغو کند.
