رسم کفبیخ از آیین های شب یلدا

شب یلدا مظهر فراغ و جدایی و درازی و طولانی است و معمولا شب هجران و زندان های تاریک را به شب یلدا تشبیه کرده اند. آیین های شب یلدا گرچه در گذر ایام دستخوش تغییراتی شده اما همچنان در سنت های مناطق مختلف کشور مورد توجه قرار دارد هرچند که زندگی ماشینی و گرفتاری های روزمره، موجب ایجاد فاصله میان مردم با سنت ها و آیین های گذشته شده، اما هنوز هم جلوه ها و نمادهای از سنت های ویژه ای از ایران باستان در ایامی مانند شب یلدا به چشم می خورد.

کفبیخ یا کف زنی

"کَفبیخ" محصول حاصل از مراسم شادباش "کَف زَنی" نوعی شیرینی و دسر سنتی و قدیمی در جنوب خراسان است و بیشتر برای مراسم جشن های خانوادگی، چراغانی های دوستانه و به ویژه برای جشن شب یلدا بکار می رود. امروزه، این رسم هنوز هم در جنوب خراسان و خصوصا در شهرستان های بیرجند، خوسف، بجستان، سربیشه، قائنات و گناباد رواج دارد. ماده اصلی این شیرینی، ریشه گیاه چوبک است که در خراسان به آن بیخ یا پشمشویه می گویند و دارای خواص پزشکی است. تهیه شیرینی کفبیخ در مراسم کف زنی یکی از آیین های شب چله در منطقه جغرافیایی جنوب خراسان قدیم، به خصوص منطقهٔ قهستان یعنی محدوده شهرهای بیرجند، خوسف، بجستان، گناباد و قاینات است. کف نوعی شیرینی یا شربت سنتی مشابه بستنی اما با وزنی سبک است که ابتدا باید ریشه بوته چوبک را تمیز کرده و چند بار در آب جوشاند و آب آن را دور ریخت و بار سوم معمولاً جوشانده طعم خوشایندی دارد. سپس آن را در تغار یا ظرف سفالی می ریزند و با دسته گز هم می زنند.

روش تهیه کفبیخ

"کف" نوعى شیرینى است که با زدنِ آب "چوبک" و شیرین کردن آن به دست مى ‏آید. برای تهیه این شیرینی محلی مقدارى "چوبک" که در گویش بیرجند "پشمشویه" یا "بیخ" مى ‏نامند(که ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب مى ‏جوشانند و چون این آب تلخ است آن را عوض می کنند و مجددا مى ‏جوشانند این کار را آنقدر تکرار مى ‏کنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمى نداشته باشد. آب جوشانده بیخ را می گذارند سرد شود. آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می ریزند و با «دسته گز» که از ترکه های به هم بسته شده درخت گز یا انار است هم می زنند و این زدن را آنقدر ادامه می دهند که آب چوبک «کف» کند و تا زمانی که سفت شود. سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر یا پودر شکر را، به بتدریج به آن اضافه می کنند و زدن کف را ادامه می دهند تا خوب مخلوط شود و «کف» شیرین شود. وقتی که «کف» از هر جهت آماده شد، آن را در ظرف هایی ریخته و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه و بادیان تزیین می کنند و با سرانگشت یا با قاشق آن را می خورند.

"کف زدن" از سرگرمى‏ هاى زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است، در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می آورند. گاهی نیز در شب های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف ها می ریزند.

کاربرد کفبیخ

کفبیخ معمولاً بیشتر در زمستان برای شب یلدا و جشن های خانوادگی بکار می رود. افراد دور هم که جمع می شوندچه کم و چه زیاد این مراسم را برگزار می کنند. مراسم کف زدن فرهنگ خاص خود را دارد، به عنوان مثال جمع گرایی، همیاری، نوعدوستی در مراحل مختلفی از تولید و توزیع آن دیده می شود.

سخن آخر

در شب یلدا آیین های مختلف دیگری نیز انجام می شود. اجداد ما این شب را تا به صبح به جشن و پایکوبی به گرد آتش می پرداختند. برخوانی الوان از میوه هایی چون هندوانه، خربزه، انار، سیب، خرمالو و به می نشستند. این میوها هریک بار معنایی نمادین با خود دارد، هندوانه که قاچ های مدور می خورد چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است. جای جای ایران زمین به عنوان سرزمینی کهن با کوله باری مملو از آیین های هزاران ساله، " یلدا " بلندترین شب سال را به گونه ای خاص و برگرفته از آیین ها و سنت های بومی منطقه به صبح می رسانند.

جشن انار در ایران