یلدا به فاصله زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی یعنی نخستین روز زمستان گفته می شود و خوردن تنقلات، قصه گویی بزرگان و ریش سفیدان برای جوان تر ها و دیگر اعضای فامیل و همچنین تفالی به دیوان حافظ از دیگر آیین های مرسوم این شب باستانی است.
هرچند این روزها برای ما یلدا تولد خورشید است اما برای ایرانیان قدیم بیشتر طولانی ترین شب سال بود. شبی نحس که اهریمن تاریکی در آن ترک تازی می کرد.
برای همین بود که ایرانی ها در آن تا تولد خورشید دور آتش جمع می شدند و سفره پهن می کردند. ایرانیان باستان برای آنکه شب یلدا را به رغم اهریمن بدکنش به خوشی بگذرانند، آخرین بازمانده های میوه های پاییزی را جمع می کردند و بر سفره شان می گذاشتند و آن را نثار اهورامزدا می کردند.
یلدا در گوشه و کنار ایران
همه ایرانی ها سی امین شب آذر ماه هر سال را با نام شب تولد خورشید جشن می گیرند. جشنی ملی که برای همه در یک روز برگزار می شود. با این حال در هر گوشه ای رسمی برگزار می شود که جشن آنها را از دیگران متمایز می کند.
بختیاری ها
اگر شب یلدا را در میان قوم بختیاری بگذرانید به جای حافظ همیشگی سفره یلدا شاهنامه فردوسی را می بینید و به جای فال حافظ بساط شاهنامه خوانی برپاست.
می گویند در شب یلدا در استان چهارمحال و بختیاری که بیشتر بختیاری های ایران آنجا سکونت دارند، چند خانواده دور هم جمع می شوند و کسانی که شاهنامه را از حفظ هستند برای دیگران می خوانند. خیلی پیش آمده که کسانی که شاهنامه را از بر می خوانند حتی سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند.
بختیاری ها اعتقاد دارند در شب یلدا، ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جوی که خورده شود تا پایان سال موجب فزونی و فراوانی نعمت می شود و باعث می شود که تا سال بعد از این نعمت ها بخورند.
شب یلدا در قوم بختیاری به عنوان شب چله خوانده می شود. بختیاری ها در این شب کدو تنبل های بزرگی که نماد خورشید را برای آن ها دارد، آب پز می کنند و آن را به صورت ریز ریز شده در آش کشک می خورند.
رسم جالبی که در میان بختیاری ها رواج دارد ، به این صورت که نان های محلی به نام گرده را با قطر زیاد آماده می کنند. بین این نان مهره آبی رنگی به نام لپک می گذارند. در شب یلدا نان را تقسیم می کنند و هر کس که در قطعه نان او لپک جای دارد، به بخت و اقبال معروف شده و او را شانس خانه می دانند.
پخت انواع کیک و شیرینی سنتی بانوان مازندرانی
کیک و انواع شیرینی دستپخت زنان و دختران خانه از جمله خوشمزه ترین تنقلات و دسر شب یلدا یا چله شو هستند.یکی از خوشمزه ترین شیرینی های خانگی که در گذشته برای چله شو پخته می شد پشت زیک یا همان سوهان کنجدی است که با نیشکر درست می شود.
یلدایی باشکوه در آذربایجان شرقی
آذری ها از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران یکی از مردمانی هستند که برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که در نوع خود بی نظیر است.
اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یا همان هندوانه شب چله می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را تا آمدن بهار حس نخواهند کرد.
در بیشتر شهر ها و روستا های آذربایجان شرقی هم رسم این است که کسانی که نامزد و یا در شرف ازدواج هستند در دوران نامزدی در این شب برای همسران خود خوانچه یا طبق می فرستند.
جالب است بدانید که اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها به خانواده های عروس و داماد کمک می کنند، محتویات این خوانچه ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه است که زنان فامیل هدایایی به منزل داماد می آورند و جشن می گیرند.
برپایی دو شب چله در اصفهان
در استان اصفهان از زمان قدیم آیین ها و رسوم ویژه ای برای برگزاری شب یلدا وجود داشته که در حال حاضر نیز به صورت کم و بیش ادامه دارند.رسوم اصفهانی های قدیم در آداب و رسوم شب یلدا در ایران اول از همه به این باور دارد که زمستان به دو بخش چله و چله کوچک تقسیم می شود.
آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (مونث) و آداب و رسوم شب یلدا در شهر های مختلف ایران عمو چله (مذکر)! تقسیم می شود.اصفهانی ها ۲ شب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند و آیین برگزاری شب چله در اصفهان به صورت خانوادگی است.
در این شب، خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان سفره ی شب چله این شب را جشن می گرفتند، مثلا اصفهانی ها، هندوانه را به عنوان نمادی کروی شکل از خورشید و قدرت درونش می دانند و آن را سر سفره می آورند.
الموت
حضور بر سر مزار از دست رفتگان قبل از غروب آفتاب یکی از مهم ترین رسوم است البته با روشن کردن شمع و یا فانوس گذاری و روشن گذاشتن چند نقطه به وسیله آتش. این رسم در بیشتر روستاهای الموت باقی مانده.
از غذای آماده شده آن شب برای بستگان، همسایگان و برای خانواده هایی که تازه وصلت انجام پذیرفته و فامیل و وابسته شده اند برده می شود و اگر در آن شب گذرتان بر هر خانه ای افتاد با انواع غذاها روبه رو می شوید.
لحظاتی بعد از شام گروهی با نقابی که به چهره دارند در کوچه و پس کوچه به راه افتاده و با آواز و ترانه های مخصوص صاحب خانه را از آمدنشان مطلع می سازند و صاحب خانه با چیزهای موجود در خانه به آنها هدیه می دهد.
یلدا آن سوی مرزها
اما سنت های یلدا به درون مرزهای ایران ختم نمی شود. سنت یلدا همراه با ایرانی ها در گوشه و کنار دنیا منتشر شده است. از ژاپن گرفته تا آمریکا در شب 30 آذر ماه هر سال عده ای هستند که تولد خورشید را جشن می گیرند.
در کشورهایی که جمعیت ایرانی ها بیشتر است معمولا مغازه ها هم اجناس مربوط به سفره یلدا را می فروشند و یلدا هرچند هیچ وقت شبیه یلداهای ایران نمی شود اما رنگ و بوی ایران را دارد.در کشورهایی که جمعیت ایرانی ها اندک است یلدا معمولا بهانه ای است برای دور هم جمع شدن. سخن گفتن به زبان مادری و یاد گذشته ها بودن.
هر چند مردم شناسان نگرانند که آیین ها و سنت ها و به تبع آن یلدا در ایران کمرنگ شده است اما هنوز هم 30 آذر هر سال شهرها رنگ دیگری به خود می گیرند و در دل ها چراغی روشن می شود که به مردم یادآوری کند: خورشید زنده است.
حافظ خوانی در شب یلدا
معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحب خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل که سواد دارد، می دهد و سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می گوید و تفالی به گنجینه حافظ می زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری...» یا هر چیزی شبیه به این.گرفتن فال حافظ یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا در همه جای ایران است.
شب یلدا در فرهنگ ایرانی نشانگر چیست؟
