سریال شهرزاد، روایتی عاشقانه از حسن فتحی

داستان سریال شهرزاد از زمان کودتای 28 مرداد به بعد اتفاق می افتد و بیشتر مضمونی رمانتیک دارد و می توان آن را ملودرامی عشقی جنایی تعریف کرد زیرا این اثر معتقد است در تندباد حادثه ، عشق اولین قربانی است.

خلاصه داستان سریال شهرزاد

خلاصه سریال شهرزاد فصل اول در برهه ای از تاریخ اتفاق می افتد که دکتر مصدق بر سر قدرت است. ما در شروع سریال شاهد رابطه عاشقانه دو جوان به نام شهرزاد (ترانه علیدوستی) و فرهاد (مصطفی زمانی) هستیم که قرار است با هم ازدواج کنند. شهرزاد دختری مستقل و روشن فکر که دانشجوی پزشکی است و فرهاد نویسنده و شاعری که دانشجوی ادبیات است. پدر این دو هاشم و جمشید دو دوست قدیمی هستند. پدر هر دوی آنها از افراد یکی از بانفوذترین مردان قدرتمند شهر یعنی بزرگ آقا (علی نصریبان) هستند. بزرگ آقا با بازی درخشان علی نصیریان مردی است بانفوذ و ثروتمند که شخصیتی پدرخوانده گونه دارد که افراد زیادی تحت نفوذ یا حمایت او هستند. او رقبای بسیاری دارد که در طول داستان به موازات قصه اصلی ما شاهد رویارویی و درگیری او و نوچه هایش با آنان هستیم. تنها افراد خانواده بزرگ آقا عبارتند از دخترش شیرین (پریناز ایزدیار) و دامادش قباد (برادرزاده بزرگ آقا) (شهاب حسینی) هستند. یکی از مشکلات خاندان دیوان سالار بچه نداشتن شیرین و قباد است. شیرین دختری نازپروده است که با وجود اینکه عاشق قباد است مدام او را را نازا می خواند و تحقیر می کند. قباد مردی است که اختیاری از خود ندارد و همه چیزش تحت نظر و امر عمویش است و فهمیده که بدرفتاری با شیرین حتی ممکن است به قیمت جانش تمام شود. پس بی تفاوت به آنچه در اطرافش می گذرد مدام در حال خوشگذرانی است.

نقد و بررسی سریال شهرزاد

شخصیت های سریال شهرزاد مانند هر اثر هنری دیگری از منظر دگرگونی در خلال قصه قابل ارزیابی اند. برخی از آنها در تمام طول قصه بر یک اصول و چارچوب فکری و رفتاری استوارند و برخی از ابتدا تا انتهای فیلم، دچار تحولات فکری و رفتاری می شوند. شخصیت های ایستا در تحلیل سریال شهرزاد چندان کمکی به ما نمی کنند و نقش چندانی در پیشبرد قصه ندارند.
اما شخصیت های پویا به کشش قصه و پایبندی مخاطب کمک می کنند و کشمکش و درام از افت و خیز این شخصیت ها جان می گیرد. شخصیت فرهاد دماوندی، شهرزاد سعادت، قباد دیوانسالار، هوشنگ، هاشم دماوندی و… از این دست شخصیت ها هستند.

اما در سریال شهرزاد و در قسمت پایانی آن ما شاهد تضاد نشانه هایی هستیم که از ابتدای فیلم دریافت کرده ایم. نشانه هایی که باعث شناخت ما نسبت به شخصیت شده است و به مرور و با درک و دریافت این رمزگان، با شخصیت همراه شده ایم و باورش کرده ایم. شهرزاد نماد دختری محکم، متفکر و باهوش است. این شخصیت در خلال چند فصل شکل گرفته و هربار از دل گفتگوهای او با اطرافیانش، نحوه تصمیم گیری یا کنش او به این نتیجه رسیده ایم که شهرزاد سعادت با دیگر دختران و زنان آن بازه زمانی متفاوت است. تحصیل کرده است و گرچه پدرش در دستگاه دیوان سالار خدمت می کند اما شهرزاد دل خوشی از این طبقه و نوع زندگی تجملاتی شان ندارد و این نشانه ها شناخت ما را از شهرزاد سعادت تکمیل می کند. یا از سوی دیگر قباد دیوان سالار از اولین سکانس مردی دائم الخمر، سر به هوا و بی قید نشان داده می شود که در ذهن مخاطب نمادی از طبقه مرفه و سرمایه دار است که بدون زحمت به دارایی و ثروت رسیده اند و رنج طبقه فرودست تاثیری در طرز برخورد یا رفتارش ندارد. قباد در قسمت های اولیه سریال دل زده از زندگی و بی توجه به خانواده ترسیم می شود.فرهاد دماوندی نماد فردی عاشق، مبارز و آرمان خواه است. روزنامه نگاری که سر پر سودایی دارد و در پی تغییر جهان پیرامون است. شخصیتی که همانند شهرزاد، از دل خانواده ای وابسته به دیوان سالار پا گرفته است اما جهان بینی و افکارش با پدرش در تضاد است و همین تضاد مقدمه ایجاد تنش را فراهم می کند. هرچه به پایان قصه می رسیم، فرهاد از باورهای آرمانی خود عدول می کند و از مبارزی آرمان خواه به فردی انتقام جو و خودخواه تبدیل می شود.

سستی در رمزگذاری شخصیتها

این سه شخصیت و آنچه به عنوان رمزگذاری از سوی نویسندگان این سریال رخ می دهد، به فهم ما از سریال کمک می کند. بنابراین ما انتظار داریم شخصیت ها براساس چارچوب تعریف شده شان عمل کنند. اما وقتی رمزگذاری نویسندگان دچار سستی شود، مخاطب براساس برداشت های خود قصه را درک می کند.

قصه بدون رمزگشایی درست، مبدل به قصه ای می شود که در آن مخاطب به مرور از شخصیت مبارز و آرمان خواه منزجر می شود و به سمت شخصیتی می رود که برای رسیدن به هدف، دست به هر جنایتی می زند. رمزگذاری نادرست، مخاطب را سرگردان می کند و نهایتا در آخرین قسمت، هم نویسندگان گنگ و نامفهوم قصه را به پایان می برند و هم مخاطب از تماشا دل زده می شود.

آنچه در رمزگذاری شخصیت فرهاد رخ داد تا نیمی از این سریال درست بود. فردی که دغدغه اجتماع پیرامونش را دارد و نسبت به رویدادهای اطراف حساس است. کنش گر است و سعی می کند به قدر وسع خود برای اصلاح جامعه تلاش کند. در مطبوعات اثرگذار است، می خواند، می نویسد و فکر می کند. رفتارش با کسی که عاشقش بوده، در چارچوب اصول درستی است و درک مناسبی از شرایط دارد گرچه کمی تند و تیز به استقبال حوادث می رود.

تا اینجا شخصیت فرهاد درست شکل گرفته است. اما در نیمی دیگر از سریال به ناگاه این شخصیت افول می کند. از فردی دلسوز و دغدغه مند به فردی خودخواه مبدل می شود. بی توجه به وضعیت خانواده اش دست به خطر می زند و از دیگران توقع ریسک دارد و در مقابل قادر به درک از خودگذشتگی شهرزاد نیست و نجات جانش توسط او را درست تفسیر نمی کند.
اینجا نقطه ای است که مخاطب فرهاد دماوندی را از دست می دهد. چون انتظار تحلیل و درک عمیقی از او دارد و چنین نشانه هایی نمی بیند. بعد از این شاهد سقوط فرهاد هستیم. انتقام جویی او به شیوه ای دور از تفکر روشنفکرانه اش و خودخواهی اش تا پایان قصه باقی می ماند و بدیهی است که مخاطب در جدال فرهاد و قباد، طرف قباد را بگیرد.

شخصیت قباد اما رمزگذاری بسیار خوبی دارد. فردی بی قید و الکُلی، بعد از تجربه عشق، ناگهان فرو می ریزد. از چرخش رفتارش به هوای عشق به شهرزاد، تغییر مواضعش در مقابل او، آرامش، پایبندی و توجه اش به خانواده و باورپذیری عشقش به شهرزاد همگی نشانه هایی است از شکل گیری به جا و به اندازه این شخصیت. شخصیت داینامیک و پویایی که تغییر جهتش از نگاه مخاطب منطقی است و با متر و معیار عشق و عیار عاشقانه قصه، جور در می آید.

قباد در نبود شهرزاد هم همان تصویر عاشق پیشه را حفظ می کند حتی رابطه با خدمتکارش با رمزگذاری های به جا و خوب، قابل درک است و مخاطب شخصیت را پس نمی زند. هرچه به پایان قصه می رسیم، شخصیت قباد از قوت بیشتری برخوردار می شود، برعکس فرهاد که از تحلیل عاجز می ماند، او رفتار سرد شهرزاد را درک می کند و تصمیم می گیرد تا رهایش کند و بیشتر از این عذابش ندهد. این همان نقطه اوج شخصیت قباد است. نماد کاملی از یک عاشق ناکام و شخصیت قباد اینجا تبدیل به قهرمان مخاطب می شود.

شهرزاد که از ابتدا با سری پرشور و استقلال رای در ذهن مخاطب نقش بست، در طول قصه فراز و فرودهای بسیاری را از او می بینیم اما همه این فراز و فرودها در چارچوب فکری اوست و شخصیت از قاب ساخته شده داستان بیرون نمی زند و نامتوازن پیش نمی رود.

در مشکلاتی که برای او رخ می دهد، وزنه عقل و درایت همواره سنگین است و تصمیم گیری اش با نگاه به دیگران و دلسوزی همراه می شود. اما این شخصیت در رفت و برگشت میان قباد و فرهاد، چندان باورپذیر نیست. عشق او به فرهاد، سپس دلبستگی اش به قباد و دوباره همراهی با فرهاد و…

این رفت و برگشت های چند مرحله ای حتی تا سکانس کشته شدن قباد هم با کمی چشم پوشی قابل درک است اما سکانس پایانی آن چنان در ذوق بیننده می زند که نسبت به آنچه از شهرزاد در ذهن اش ترسیم کرده بود شک می کند. مشاوره دادن به شیرین دیوان سالار که با چارچوب شخصیت شهرزاد همخوانی ندارد، دیالوگ های پایانی اش در بدرقه فرهاد در حالی که کمی پیش از این چشم های قباد را می بندد و آخرین قصه را برایش تعریف می کند؛ این نشانه ها خوب در کنار هم نمی نشینند و به نظر می رسد شخصیت شهرزاد هم قربانی اشتباه نویسندگان می شود.

انتقادها از پایان سریال

برخلاف انتقاد و اعتراض مخاطبان به پایان این سریال و مرگ قباد، تصور می کنم آنچه اشتباه بود رمزگذاری نویسندگان و عدم توجه شان به چینش این نشانه هاست. اگر نشانه ها درست رعایت می شد و تحولات شخصیت ها پابرجا می ماند، آن وقت شاهد دیالوگ های پایانی فرهاد و شهرزاد نبودیم که از بخیه زدن زندگی بگویند و راهی برای بازگشت. این پایان بندی پیش از هرچیز با منطق شخصیت پردازی در تضاد است.

کارگردان سریال شهرزاد

حسن فتحی (زاده ۱۰ شهریور ۱۳۳۸) کارگردان و فیلم نامه نویسِ سینما، تلویزیون و تئاترِ ایرانی است. او کار هنری خود را با کارگردانی در مجموعه تلویزیونی همسایه ها در سال ۱۳۷۲ آغاز کرد. مجموعه های تلویزیونی پهلوانان نمی میرند، فردا دیر است، شب دهم، مدار صفر درجه، میوه ممنوعه، زمانه وعاشقانه شهرزاد و عاشقانه جیران از آثار ماندگار استاد حسن فتحی در عرصه سریال سازی است.