سکه یک فلز کوچک دایره ای شکل و تخت است که توسط دولت ها و کشور ها، معتبر و ارزشمند می شوند. بدین صورت که از گذشته تا به امروز چه در خزانه ی پادشاهی و چه در بانک مرکزی هر کشور، سکه هایی از جنس های مختلف مثل طلا ، نقره ، نیکل و فلزات دیگر که با آرم های مخصوص آن حکومت یا دولت آن عصر، ساخته و ضرب شده اند. به طور خلاصه، سکه عبارت است از قطعه فلزی با وزن، عیار، جنس و شکل معیّن که برروی آن علایم و اشکال رسمی نقش شده باشد، این سکه پشتوانه ارزی هر کشور می باشد و بدین دلیل ضرب سکه باید قانونی انجام گیرد.
تاریخچه اولین سکه حدوداً به ۵۰۰۰ سال پیش در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) برمی گردد و تاریخچه اولین سکه در ایران در ۲۵۰۰ سال پیش به دوره هخامنشیان، می رسد. سکه هایی که از این دوران یافت شده است همگی با دست ضرب شده اند. همین کار دست، موجب افزایش قیمت نجومی این سکه هاییست که دیگر عتیقه نام دارند. سکه های قدیمی با دست ضرب می شدند به همین خاطر روزانه فقط امکان ضرب چند سکه وجود داشت. به اینگونه سکه ها، سکه های چکشی می گویند. اما امروزه دیگر مراحل ضرب کردن سکه را به صورت دستی انجام نمی دهند. در زمان حال سکه ها را با دستگاه های کاملاً اتوماتیک ضرب می کنند، از این رو به آن ها، سکه های ماشینی گفته می شود. دستگاه ضرب سکه ماشینی قادر است در هر ثانیه ۱۲ سکه ضرب کند. فشاری که برای ضرب هر سکه، به قالب ها وارد می شود، برابر با ۸۰ تن می باشد که چیزی معادل ۱۰۰۰ بار ضربه چکش برای ضرب سکه به صورت دستی است.
سیر تاریخی سکه طلا در ایران
سکه طلا برای اولین بار در دوران هخامنشیان و حکومت داریوش اول (بین سال های 486 الی 521 پیش از میلاد) ضرب گردید. در آن زمان با ارزش ترین سکه “دریک” نامگذاری شده بود که وزن آن 8.41 گرم بوده است.از دیگر سکه های دوران هخامنشی، سکه ای با نام “سیگل” بود که جنس آن از نقره و وزن آن 5.61 گرم بوده است. این سکه ارزشی معادل یک گوسفند را داشت و نرخ تبدیل آن 20 سیگل در برابر یک دریک بود. یعنی ارزش هر دریک برابر با 20 سیگل بوده است.پس از ورود ماشین ضرب سکه و مشخص شدن وزن و اندازه استاندارد سکه ها بصورت رسمی در سال 1293 نخستین سکه های طلا با عیار 900 در 1000 ضرب و واحد چرخه مالی کشور شدند.
ضرب سکه های طلا با وزن و اندازه امروزی اولین بار در سال 1310 آغاز گردید، بعد از انقلاب اسلامی سال 1357 سکه بهار آزادی با همان وزن و عیار و اندازه ولی با طرحی متفاوت جایگزین سکه های قبلی شد و تا به امروز با همین نام و ابعاد قبلی در بازار داد و ستد می شود.
چه سکه هایی بخریم و چه سکه هایی نخریم؟
1794 م
قاجاریان:گرچه آقامحمدخان علاقه ای به نوشتن حتی نام خود روی سکه ها نداشت، اما جانشین او فتحعلی شاه درست برعکس او بود و حتی سنت هزار ساله را شکست و تصویر خود را روی سکه ضرب کرد. ناصرالدین شاه نیز همین کار را ادامه داد و از طرفی با آوردن دستگاه ضرب سکه از فرانسه، تمام ضرابخانه های سنتی را در ایران تعطیل کرد.
1750 م
زندیان: کریم خان زند با وجود تاسیس سلسله زندیه خود را نه شاه که «وکیل الرعایا» نامید. روی سکه های دوره کریم خان نیز هرگز از نام شاه یا سلطان استفاده نشده است. در سکه های دوره زندیه، از شیراز به عنوان دارالعلم نام برده می شود و سکه های طلایی به نام امام زمان(عج) ضرب شده است.
1736 م
افشاریان : ضرب سکه در دوره افشاریه ادامه سنتی است که در دوره صفویه مرسوم بود. پس از نادر، شاهرخ نوه او فرمانروای خراسان می شود و به همین دلیل نام امام رضا(ع) در بعضی سکه های او دیده می شود.
1722 م
هوتـکیان: با تسخیر اصفهان ـ پایتخت صفویان ـ توسط محمود افغان که از فرمانروایان سلسله هوتکیان در افغانستان بود، ضرب سکه به نام فرمانروای افغان آغاز شد. پس از محمود، پسرعموی او اشرف بر تخت سلطنت نشست. او ضرب نام الله را روی سکه گناه می دانست چرا که معتقد بود هر دستی به آن می خورد.
1501
صفویان : دین رسمی ایران در این دوره شیعه بود و نام 12 امام(ع) بر سکه ها ضرب می شد. صفویان به طور رسمی زبان فارسی را روی سکه ها آوردند. البته پیش از آنان هم این کار توسط سلسله هایی چون گورکانیان هند انجام می شد. در دوران صفویه، تصویر جانورانی چون شیر و طاووس نیز روی سکه ها نقش می بندد.
1256 م
ایلخانیان :مغولان با فتح ایران مسلمان شدند. آنان ضرب سکه را به همان صورت استاندارد اسلامی اما با تغییراتی در حاشیه سکه ضرب کردند که نمونه اش سکه ضرب سلطان ابوسعید ایلخانی است. این کار طی سال ها به سلیقه فرمانروایان گوناگون ادامه یافت.
705 م
سکه استاندارد اسلامی: پس از خلافت عبدالملک، ضرب سکه با تصویر انسانی ممنوع و تا سال ها سکه ها با کتیبه عربی در حکم سکه استاندارد اسلامی ضرب شدند. نمونه اش دینار طلای غزنوی که به وزن 80/4 گرم و در زمان فرمانروایی مودود غزنوی در سال 1044م ضرب شده است.
692 م
نـخستین سـکه اسلامـی: نخستین سکه دوره اسلامی را عبدالملک بن مروان که پنجمین خلیفه اموی بود، ضرب کرد. او چند سال پس از خلافت، دستور ضرب سکه به نام خود داد. بر پشت این سکه ها که در دمشق ضرب می شد، نقش سه مرد دیده می شود که دستان خود را به نشانه دعا بلند کرده اند.
224 م
ساسانیان:با روی کار آمدن ساسانیان، ضرب سکه طلا که در دوره اشکانیان از رونق افتاده بود، دوباره آغاز شد. نقش چهره فرمانروا روی سکه و تصویر آتشدان بر پشت آن عموما بر بسیاری از سکه های ضرب شده در این دوره دیده می شود. این سکه که در دوره بهرام اول ضرب شده و نقش چهره او را بر خود دارد، 10/7 گرم وزن دارد.
320 پ.م
اسکندر و سلوکیان:ضرب نقش چهره ایزد یا فرمانروا روی سکه و نقوش گوناگون بر پشت آن، پس از فتح ایران توسط اسکندر آغازشد. او سکه های طلای زیادی با نقش چهره الهه آتنا ضرب کرد و این کار را سلوکیان نیز پس از او ادامه دادند. نمونه اش این سکه به وزن 60/8 گرم است که در پشت آن تصویر الهه پیروزی نقش شده است.
اواخر قرن ششم پ. م
هخامنشیان : داریوش اول مبدع نخستین سکه ایرانی بود. سکه طلای این دوره را یونانیان «دریک» می نامیدند که در اصل «زریک» به معنی طلایی بود. این، تصویر سکه طلای داریوش اول است با وزن 30/8 گرم که روی آن نقش جنگاور پارسی به چشم می خورد که زانو زده است.
546 پ.م
کروزوسی:کوروش بزرگ پس از فتح لودیه ضرب سکه استاتر طلای کروزوسی را در لودیه ادامه داد و نخستین سکه های ایران، سکه هایی شد که توسط پادشاهی لودیه در غرب آسیای صغیر ابداع شده بود. این سکه ها که نمونه اش را به وزن 8 گرم می بینید، ارزش بسیار بالایی داشتند و برای همین به کار داد و ستد مردم نمی آمـدند.
انواع سکه طلا در ایران در عصر حاضر
در حال حاضر شناخته شده ترین نوع سکه در ایران سکه بهار آزادی است با این حال در گذشته انواع دیگری از سکه وجود داشته که در زمان حال هم قابل داد و ستد هستند. پس بیایید با هم انواع سکه و ویژگی های وزنی، ظاهری و عیار هرکدام را بررسی کنیم.از سال 1358 به بعد سکه بهار آزادی جایگزین سکه های قدیمی گردید. البته وزن و اندازه و عیار این سکه دقیقا مانند سکه های قدیمی است. سکه بهار آزادی را از دو منظر می توان تقسیم کرد، از نظر طراحی و از نظر قطع.
از نظر قطع سکه بهار آزادی به سه مدل مختلف تقسیم می شود:
- سکه تمام بهار آزادی
- نیم سکه بهار آزادی
- ربع سکه بهار آزادی
- سکه یک گرمی
