سیری در جاذبه های باغ فین کاشان!

تاریخچه باغ فین کاشان

منطقه فین به‌خاطر چشمه‌ای که در آن جریان دارد، از گذشته‌های دور، موردتوجه پادشاهان و حاکمان بوده است. قدمت باغ فین به‌طور دقیق مشخص نیست و از همین رو برخی زمان ساخت آن را به دوران اردشیر بابکان نسبت می‌دهند؛ اما آنچه مسلم است اولین اشاره به باغ فین در منابع تاریخی به زمان یعقوب لیث صفاری مربوط می‌شود که از وجود یک چشمه و باغ در بیابان‌های مرکزی ایران صحبت کرده است.

طبق منابع تاریخی، عده‌ای از کارشناسان دوران آل‌بویه را به‌عنوان زمان شکل‌گیری باغ فین در نظر گرفته‌اند و برخی آن را به عصر ایلخانی نسبت داده‌اند؛ به‌ویژه که یاقوت حموی، از تاریخ‌نویسان قرن هفتم هجری قمری، راجع به گردش مردم کاشان در باغ‌های فین گفته بود.

در اواخر دوران شاه طهماسب در سال 951 شمسی،‌ باغ فین در اثر زلزله‌ای مهیب به‌شدت آسیب دید و آنچه که امروزه به باغ کهنه معروف است، در واقع بقایای همان زلزله است که در چند صد متری باغ فین به چشم می‌خورد.

در زمان شاه عباس یکم، اقداماتی در جهت آبادانی کاشان صورت گرفت و در همین دوران، باغ فین امروزی موسوم به «باغ فین نو» ساخته شد. برای این باغ نو، برج‌های گرد و مرتفعی ساختند و فاصله بین باغ قدیم و جدید را خیابان و میدان پهناوری احداث کردند که برای چوگان و انواع مسابقه و بازی‌ها کاربرد داشت.

شاه عباس همچنین به‌منظور جلوگیری از خطر وقوع سیل، دستور ساخت سدی از سنگ و ساروج را در یک کیلومتری جنوب باغ داد که هنوز هم وجود دارد. ضمن اینکه در کتاب آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز از حسن نراقی به ساخت کاخ و برج‌های مرتفع در اطراف باغ فین اشاره شده است.

کار ساخت و توسعه باغ نو پس از شاه عباس و در عصر شاه صفی و شاه‌ عباس دوم نیز ادامه یافت؛ به‌طوری که در زمان شاه صفی، طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن ساخته شد تا بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه به تماشا بنشیند.

علاوه بر سردر ورودی، بناهایی همچون یکی از حمام‌های باغ و کوشک صفوی نیز در این دوره احداث شدند. شاه سلیمان صفوی هم از این قافله عقب نماند و دستور ساخت صفه‌ای در اطراف چشمه فین را داد که شاید به همین دلیل به «چشمه سلیمانیه» معروف شد. سنگ‌فرش‌های باغ فین که طرح شمسه دارند، متعلق به زمان صفویه هستند.

دوران زندیه

باغ فین کاشان از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه از دوران اوج خود فاصله گرفت؛ تا اینکه کریمخان زند به حاکم کاشان دستور احیا و مرمت باغ و بناهای موجود در آن را صادر کرد. هم‌زمان با این مرمت‌ها، بنای جدیدی موسوم به «خلوت کریمخانی» نیز به باغ اضافه شد.

دوران قاجار

اکثر بناهای امروزی باغ حاصل دوران فتحعلی‌ شاه قاجار هستند که علاقه‌ زیادی به باغ و چشمه فین داشت. طبق دستور او، حکمران کاشان موظف شد با انجام یک سری مرمت و بازسازی، ظاهری شاهانه به باغ فین بدهد. از همین رو علاوه بر حمام کوچکی در مجاورت حمام صفوی، عمارت شترگلویی در کنار خلوت کریمخانی بنا شد. شترگلوی فتحعلی شاهی را می‌توانید در سمت جنوب شرقی باغ فین پیدا کنید.

از دیگر تغییرات این دوره می‌توان به‌اضافه‌شدن نقاشی‌هایی با تصاویری از شکار و دربار رسمی فتحعلی شاه به بنای شترگلوی صفوی، ساخت حمام سلطنتی و خلوت نظام الدوله اشاره کرد.

محمد شاه در سال 1256 هجری قمری دستور داد تا باغ مرمت شود. مضاف بر اینکه عمارت شاه نشین و حوض جوشان در زمان سلطنت او ساخته شدند.

ساخت عمارت بادگیر (کتابخانه فعلی)، مرمت حمام بزرگ و کوچک باغ و افزودن کاشی‌های هفت رنگ و فیروزه‌ای به آن از دیگر دستاوردهای دوران قاجار به حساب می‌آید.

دوره پهلوی

در دوره پهلوی در سال 1314 باغ فین به ثبت ملی رسید و همین موضوع باعث توجه بیش از پیش به این اثر حیرت‌انگیز شد. در همین زمان مرمت استخر مرکزی باغ در دستور کار قرار گرفت. در سال 1336 هم سنگ بنای موزه ملی کاشان روی بقایای خلوت نظام‌الدوله نهاده شد. علاوه بر بنایی که در نزدیکی حمام‌ها و کتابخانه احداث شد، بخش‌های زیادی از باغ فین نظیر کوشک‌ها در سال 1357 مرمت شدند.

پس از انقلاب اسلامی

باغ فین پس از انقلاب اسلامی ایران چندان مورد توجه قرار نگرفت؛ با این حال، در سال 1387 یک سری اقدامات نظیر ساماندهی کف باغ و جوی‌های داخل باغ و آب خروجی حوض‌ها، مرمت عمارت سردر، بام‌سازی کوشک صفوی و نصب دوربین‌های مداربسته انجام شد.

پس از آنکه پرونده ثبت جهانی باغ فین در سال 1389 تشکیل شد، به‌دنبال درخواست یونسکو تغییراتی در پیاده‌روها و سنگ‌فرش‌های باغ صورت گرفت.

نقشه باغ فین کاشان

باغ فین کاشان از لحاظ معماری تمامی استانداردها را در خود جای داده است. چیزی که در این باغ چشم بینندگان را به سوی خود جذب می کند وجود آب و درختان سر به فلک کشیده می باشد که از عناصر زنده این باغ به شمار می روند و در کنار بناهای این باغ توانسته اند فضای بی نظیری را خلق کنند، اما با دخالت پادشاهان از اهمیت آن کاسته شد حفظ تقارن را در این باغ به خوبی به کار برده اند که در آن زمان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.

حدود 579 درخت سرو و 11 درخت چنار در این باغ وجود دارد که قدمت آن ها به 470 سال پیش باز می گردد و در سال های اخیر با بی توجهی که صورت گرفته باعث خشک شدن بعضی از درخت های این باغ شده اند. دلیل استفاده از آب در این باغ خلق آرامش برای کسانی بوِده که به آب نگاه می کنند، همچنین خنک کردن هوا در فصل های گرم می باشد.

هنگامی که وارد باغ می شوید سردری را مشاهده می کنید که نمای آن را در دو طبقه و با سنگ های مرمر در زمان حکومت صفویان به اجرا در آورده اند و دارای تالاری است که شما را به بیرون داخل باغ پیوند می دهد. در طبقه اول این ساختمان محلی را برای انتظار کسانی که به باغ می رفتند ساخته اند و دالان ها و ورودی های باغ بعد از آن قرار گرفته اند.دو حوض بی نظیر را می توان در این باغ مشاهده نمود که یکی از آن ها حوض جوش می باشد، یکی از حوض هایی که داخل این مجموعه قرار دارد با تزئینات معماری بی نظیر چشم هر گردشگری را به سوی خود جلب می کند. این حوض درون حمام فین قرار گرفته و کاشی هایی که برای این حوض به کار برده اند از نوع زرین فام است و شکل قالی کاشان را برای این حوض به کار برده بودند، که اثری از خاندان آبی طاهر بوده و بر روی لبه کاشی ها طلا به کار برده اند.

این کاشی ها تا زمان حکومت رضا شاه در این حوض قرار داشتند، اما غارتگرانی به این حمام حمله کردند و کاشی های آن را دزدیدند، بعدها افراد زیادی مشغول به مرمت و بازسازی کاشی ها شدند اما هیچ کدام نتوانستند نمای بی نظیر گذشته را به آن ببخشند. درون این حوضچه 160 حفره وجود داشت که هر کدام از آن ها به عنوان گل های قالی به شمار می رفتند، عملکرد آن ها به این نحو بود که زمانی که حفره اول آب را به سمت بیرون می فرستاد حفره دوم کار مکش را انجام می داد یعنی 80 حفره به عنوان فواره و 80 حفره مکنده در آن وجود داشت به همین علت آب از لبه حوض هیچگاه سرریز نمی شد.

حوض دوازده فواره از دیگر حوض های موجود در این باغ است که در زمان حکومت محمد شاه قاجار و هم زمان با حوض جوش و اتاق شاه نشین آن را ساخته اند. در این حوض هم می توان فواره هایی را مشاهده نمود که آن هم مربوط به شاهکارهای بی نظیر ساخت باغ ایرانی بوده، بدون اینکه هیچ نیرویی از بیرون بیاید جریان عمودی را برای آب داخل حوض می توان مشاهده کرد.

حمام فین

از معروف ترین قسمت های باغ فین حمام آن می باشد که به دو حمامی که در این باغ ساخته شده مربوط می شود اسم هیچ کدام از این حمام ها فین نمی باشد تنها به دلیل قرار گرفتن داخل باغ فین به این نام آن ها را می شناسند. علت مشهور بودن این حمام قتل امیرکبیر به دستور ناصرالدین شاه هست.

آب داخل این حمام را به وسیله تون گرم می کردند، تون را که محلی برای درست کردن آتش است در قسمت خزینه قرار داده اند و به صورت حفرهای به پایین ساختمان راه دارد. فضای حمام را به وسیله گربه روهایی که در کف حمام ساخته اند گرم می کنند. حمام کوچک را در زمان حکومت صوفیان ساخته اند و قدمت آن به سال 882 شمسی باز می گردد که قسمت های مختلف آن را به شکل حمام بزرگ طراحی کرده اند. قدمت 7 کاشی که در این حمام وجود دارد به حدود 500 سال پیش باز می گردد.

چشمه سلیمانیه

آب هایی که به سوی حوضچه ها و استخرها می رود از چشمه فین یا سلیمانیه سرچشمه می گیرند که حدود 12 سنگاب را می توان در آن مشاهده نمود و از صخره هایی به اسم کوه دندانه و سنگ های معدن گچ از زمین می جوشند. قدمت این چشمه به هفت هزار سال قبل باز می گردد و ویژگی هایی را داراست که پیروان دین یهودی آن را معجزه ای از طرف حضرت سیلمان می دانند.

از ویژگی هایی که این چشمه دارد این است که حتی در فصل هایی که میزان بارندگی کم می باشد از میزان آب آن کاسته نمی شود و حجم آن حتی در خشکسالی ها هم ثابت باقی می ماند. دمای آب آن از دیگر ویژگی هایی هست که چشمه را منحصر به فرد کرده، دمای این آب هیچ وقت بالاتر از 25 درجه نمی رود و روی آن ثابت می ماند حتی در زمستان هم دمای آب هیچ تغییری نمی کند. آب این چشمه زلال است اما به علت وجود املاح معدنی در آب نمی توان برای خوردن از آن استفاده نمود.

اتاق شاه نشین

به دستور محمد شاه قاجار در این باغ اتاقی را با عنوان شاه نشین در سال 1218 ساختند، هنگامی که این ساختمان را احداث نمودند اتاق‌هایی را به اسم گوشواره بنا نهادند که برای استفاده خدمتکاران ساخته شد.

خدمتکاران شاه احترام به خصوصی را برای وی قائل بودند به همین علت هیچ وقت از در اصلی وارد شاه نشین نمی شدند همیشه از درها ی فرعی وارد اتاق می شدند، تشریفاتی را که در آن زمان انجام می دادند در جلوی بادگیر اتاق شاه نشین و قسمت های وسط یعنی قبل از حوض به انجام می رساندند. درهای اتاق را به شکل پنج دری ساخته اند و به حالت کشویی باز و بسته می شود.

گل هایی را با استفاده از میخک ساخته اند که به علت تلخ بودن مانع از ورود موریانه به داخل درب می شوند و جلوه‌های بی نظیر را به درب می بخشد. شیشه های رنگی که برای این باغ به کار برده اند باعث ایجاد رقص نور در طول روز و شب می شود. از لحاظ روان شناسی رنگ سبز و آبی آرامش بخش و رنگ قرمز اشتها آور بوده و ترکیب رنگ ها با رنگ زرد باعث به وجود آوردن حشره کش شده است.

کوشک صفوی

از دیگر بناهایی که در زمان حکومت صفویان در این باغ ساخته شده و به سال 986 باز می گردد کوشک صفوی می باشد. این اثر باستانی را به دستور شاه عباس بنا نهاده اند در آن زمان به حاکم وقت کاشان یعنی همت آقا خضر نهاوندی دستور دادند که در مرکز باغ و رو به روی دروازه باغ فین این بنا را بسازند. در گذشته این ساختمان دارای 4 طبقه بوده که با توجه به زلزله ای که در سال 1156 میلادی رخ داد آسیب های جبران ناپذیری را به آن وارد کرد و در هنگام بازسازی دو طبقه از آن را ساختند.

ساختمان کنونی 14 متر ارتفاع دارد و مصالحی مثل سنگ لاشه و خشت خام برای ساخت آن به کار رفته است. بر روی در ورودی کوشک صفوی نقاشی های کمرنگی قابل مشاهده هستند که اثری از رضا مصور هستند. کار این فرد به قدری بی نظیر بود که شاه عباس از او خواست نقاشی های باغ چهلستون و عالی قاپو را هم انجام دهد.

سقف این عمارت را به صورت دو لایه ساخته اند که هوا در بین آن ها جریان پیدا می کند. سنگ های مرمرین را در پایین دیوارها می توانید مشاهده کنید. وسط ساختمان حوضی را بنا نهاده اند که حفره آن در عمق دو متری زمین از جنس سفال ساخته شده است.

چایخانه

در کنار کوشک قاجار و با گذشتن از شاه نشین ساختمان دیگری به اسم چایخوری وجود دارد که در زمان های قدیم به آن چشمه زنانه می گفته اند. در این قسمت تمامی آب های ورودی به باغ تقسیم می شود و یک سوم از آب اصلی که وارد باغ می شود به آن می ریزد و بعد از این که به سه شاخه تقسیم می شود راه خود را در باغ ادامه خواهد داد.

شترگلوی فتحعلی شاه یا کوشک قاجاری

در زمان حکومت قاجاریان و به دستور فتحعلی شاه در سال 1189 شمسی ساختمان دیگری را به اسم صوفیه فتحعلی شاه و یا شترگلوی فتحعلی شاهی ساختند در این بنا می توان شاهد قسمت های مختلفی بود که عبارت اند از: چهار طاقی و حوضخانه. در سقف این ساختمان می توان نقاشی هایی را مشاهده نمود که همگی اثری از صنیع الملک غفاری هستند اما بعد از مرگ امیرکبیر هیچ گونه حفاظتی از آن صورت نگرفته است.

حیاط خلوت کریم خانی

در زمان حکومت زندیه و پادشاهی کریم خان دستور به ساخت حیاط خلوتی را داد که به دست همت آقا سلیم ارانی بنا نهاده شد. در این قسمت می توان حیاطی را مشاهده نمود که اطراف آن را اتاق های ساده و پنج دری احاطه کرده اند. قدمت این بنا به سال 1141 هجری شمسی بر می گردد.

موزه ملی کاشان

آخرین بنایی که در باغ فین کاشان به چشم می خورد موزه ملی آن می باشد. در سال 1346 و در زمان حکومت پهلویان بنا نهاده شد، این ساختمان را بر روی ویرانه های خلوت نظام الدوله با همت سید محمد تقی مصطفوی ساخته اند. سه بخش باستان شناسی، مردم شناسی و صنایع دستی را می توان در این موزه مشاهده نمود. بیشتر از 400 ظرف سفالی متعلق به زمان قبل از اسلام و بعد از آن می توان در آن دید.

از اشیای دیگری که داخل این موزه وجود دارد می توان سرامیک، پوشاک، کتاب، خط، انواع دست بافت ها و اشیای مفرغی را نام برد که همگی از هزاره هفتم قبل از میلاد تا دوره معاصر را شامل می شوند. در قسمت باستانی این موزه می توان اشیایی را مشاهده نمود که در مناطقی مثل چغازنبیل، تپه سیلک، حسنلو، لرستان و خوردین و … به دست آمده اند.

وجه تسمیه باغ فین

در برخی اسناد تاریخی به باغ فین کاشان “باغ شاه” نیز می‌گفتند، البته باغ شاه نه به آن معنا که باغ متعلق به شاه بوده است. در اصل کلمه شاه به معنی “بزرگ” است و به دلیل وسعت زیادی (33٫700 متر نزدیک به 2٫5 هکتار) که باغ فین کاشان داشت و به آن باغ شاه یا باغ بزرگ می‌گفتند.

وجه تسمیه فین کاشان را می‌توان به سه صورت بررسی کرد که به شرح زیر هستند.

• کلمه فین معرب “پین” بوده و پین نیز یک کلمه فارسی به معنای پایانه است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که چون این منطقه در واقع پایان شهر بوده است، به آن پین می‌گفتند که بعدها به فین تغییر پیدا کرده است.

• کلیمه فین از “فیمه” گرفته شده که در اصل نام کلاه‌هایی است که مردم این ناحیه در آن زمان روی سر می‌گذاشتند.

• همان‌طور که می‌دانید اقوام کاسپین از فلات سیبری به فلات مرکزی آمده‌اند و در آن زمان دو قوم به‌نام “کاس” و “پین” وجود داشت که قوم “پین” در همین منطقه ساکن بودند و طی زمان پین به فین تغییر پیدا کرد و همین امر باعث شده تا نام فین کاشان را برای این باغ انتخاب کنند.