به گزارش سرویس تاریخ ساعد نیوز به نقل از ایسنا، بیستم مهر ماه 1350 سالگرد برگزاری جشن های2500 ساله شاهنشاهی در ایران است.
از بیستم تا بیست و چهارم مهر 1350 جشن هایی در منطقه تخت جمشید برگزار شد که به جشن های 2500 ساله شاهنشاهی معروف شد. این جشن ها حدود هفت سال بعد از تبعید آیت الله سید روح الله موسوی خمینی رهبر انقلاب سلامی به ترکیه در اطراف شهر مرودشت و در مجاورت ستون های به جا مانده از کاخ پادشاهان هخامشی برگزار شد.
برنامه اصلی این مراسم پر هزینه در روز 22 مهر همزمان با سی و سومین سالگرد تولد فرح، سومین همسر عقدی محمدرضا شاه برگزار شد.
با وجود هزینه کرد میلیون ها دلار بودجه تعدادی از مقامات ارشد آمریکایی و اروپایی از جمله ریچارد نیکسون رییس جمهور وقت آمریکا، ژرژ پمپیدو رییس جمهور فرانسه، ملکه انگلستان، ملکه هلند و رییس جمهور آلمان شرقی دعوت محمدرضا پهلوی را رد کردند و در این ضیافت بین المللی حضور نیافتند.
بودجه برگزاری جشن ها از ابتدا 250 و بعد 450 میلیون ریال اعلام شد.
برگزاری جشن های 2500 ساله مهر ماه 1350 کلید خورد و بهانه آن نیز بزرگداشت دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی در ایران بود. ایده اولیه برگزاری این جشن ها 13 سال قبل توسط شجاع الدین شفا مشاور فرهنگی دربار پهلویِ پسر در سال 1337 ارائه شد.
از راست شجاع الدین شفا، سید حسین فاطمی و فریدون آدمیت در یکی از جلسات سازمان ملل
او سفیر بین المللی ایران در امور فرهنگی در دوره وزارت دکتر سید حسین فاطمی در وزارت امور خارجه در دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق بود اما بعد از کودتای آمریکایی - انگلیسی تیمسار فضل الله زاهدی علیه دولت دوم دکتر مصدق در غوغای کودتای 28 مرداد 1332 به دربار نزدیک و مورد اعتماد پهلویِ پسر شد.
شفا پیشنهاد جنجال برانگیز تغییر تقویم هجری شمسی به شاهنشاهی را در سال 1354 به شاه داد و محمدرضا با طناب او به چاه رفت و عامل نارضایتی شدید علما و روحانیون کشور به خصوص آیت الله سید روح الله موسوی خمینی شد.
مشاور فرهنگی دربار هدفش از ارائه پیشنهاد برگزاری جشن های 2500 ساله را بزرگداشت سلطنت در دو هزار و پانصدمین سالگرد سلطه سلسله پادشاهان در ایران عنوان کرد و توانست شاه را با خود همراه کند و او هم برای خودی نشان دادن آذر همان سال فرمان برپایی این جشن ها را صادر کرد. به دنبال این دستور کمیته عالی مشورتی برای مطالعات تاریخی و علمی با حضور حسین علاء، حسن تقی زاده، علی اصغر حکمت، محمود مهران، احمد فرهاد، مطیع الدوله حجازی، رضازاده شفق و سعید نفیسی تشکیل شد و برنامه ریزی برای برگزاری جشن ها در پاریس پایتخت فرانسه آغاز شد و در مرداد 1339 نخستین بخش مطالعات آن کامل شد.
مخارج هنگفت و حرف و حدیث هایی که درباره سوء استفاده های مالی برخی مقامات بلندپایه پهلوی بعد از برگزاری جشن ها منتشر شد، رژیم پهلوی را آماج انتقادات روحانیون آگاه و جریان های سیاسی مخالف شاه و دربار کرد. مخالفان دینی و سیاسی رژیم معتقد بودند «مردم هیچ نفعی از میلیونها دلار بودجه ای که صرف برگزاری جشن ها شد، نبردند و هزینه های تورمی شدیدی به اقتصاد خانوار تحمیل کرد.»
سازمان اطلاعات آمریکا - سیا - با اشاره به حجم فعالیت های انجام شده برای برپایی جشن های 2500 ساله شاهنشاهی در ایران نوشت: «در فاصله کوتاه ده ها میلیون دلار صرف ایجاد فرودگاهی در شیراز مناسب هواپیماهای بویینگ 707 شد. به گفته یکی از مهندسانی که در اجرای طرح ساختمان فرودگاه درگیر بود، کارگران و مهندسان شبانه روزی کار می کردند تا ساختمان و باندهای آن را که از قصا از لحاظ مهندسی و فنی کاری سخت دشوار بود تا قبل از موعد مقرر، به پایان برسانند.»
کمیته برگزاری مراسم با بودجه 450 میلیون ریالی که از دولت وقت استقراض کرد کار ساخت برج شهیاد (برج آزادی)، سازماندهی نور و صدا در تخت جمشید و پرداخت هزینه های انتشارات سانگوی برای انتشار کتابی درباره تاریخ ایران را تامین کرد.
اما ویلیام شوکراس نویسنده و مفسر انگلیسی درباره هزینه های واقعی برپایی این جشن ها، نوشت: «بهترین آرایشگران از سالن های کاریتا و الکساندر پاریس به تخت جمشید پرواز کردند و الیزابت آردن، کرم آرایشی را به نام فرح دیبا تولید کرد که آن را در بسته بندی های مخصوص به میهمانان هدیه دهند.
باکارا، طرح شرابخوری ها را ریخت، ماکسیم هم غذاها را آماده کرد و به این منظور دیگر سرآشپزان مهم فرانسوی هم به آنان کمک کردند. یک رشته چیزهای بد دیگر هم بود، از جمله تاریخ ایران، یا حداقل آن تصویری که آن ها از آن تاریخ ارائه دادند. سربازان ارتش را از تراشیدن ریش هایشان از یک ماه پیش از برگزاری جشن ها منع کردند تا چهره آن ها به جنگاوران باستان شبیه تر شود.
حدس می زنم هزینه این مراسم بالغ بر 300 میلیون دلار شد. شاه با بزرگداشت ایران زمان کوروش و داریوش، کاملا و عمدا بخشی از تاریخ ایران را نادیده گرفت که به مراتب بیش تر به قرن بیستم ارتباط داشت و آن هم تعالیم حضرت محمد پیامبر اسلام بود.»
ماروین زونیس تحلیلگر علوم سیاسی آمریکا در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم در این باره نوشت: «این جشن ها، نمایش پر زرق و برق پهلوی بود و شاه فردی تازه به دوران رسیده بود. از نظر مردم ایران نهاد پادشاهی در ایران چندان مهم نبود.»
جشن های 2500 ساله شاهنشاهی در سال 1980 در رکورد گینس به عنوان مجلل ترین جشن مهمانی دنیا در طول تاریخ بشر ثبت شد.
بسیاری از شرکت های بزرگ و برخی از اقلیت های مذهبی از جمله کمک یک میلیون دلاری انجمن ارامنه ایران، شاه را در تامین هزینه های برگزاری جشن های 2500 یاری کردند و در عوض خود و محصولات شان را در قالب این گردهمایی بزرگ بین المللی به دنیا شناساندند.
شورای برگزار کننده جشن ها شامل اسدالله عَلَم، مهرداد پهلبد وزیر فرهنگ، هرمز قریب رییس تشریفات دربار، شجاع الدین شفا معاون فرهنگی وزیر دربار، امیر متقی معاون اداری وزیر دربار، رضا قطبی رییس سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران، تیمسار نصیری رییس کل ساواک، مهدی بوشهری و عبدالرضا انصاری تشکل شد.
براساس گزارشی که جواد بوشهری نماینده مجلس سنا در سال 1339 به محمدرضا داد هزینه اولیه جشن ها 250 میلیون ریال برآورد شد و مقرر شد دولتِ منوچهر اقبال این مبلغ را به صورت وام در اختیار شورای برگزار کننده بگذارد اما تحولات سیاسی و اقتصادی سال های بعد موجب تعویق اجابت خواسته پهلویِ پسر شد.
اسدالله عَلَم وزیر دربار پهلوی در تاریخ 17 دی 1340 در این باره به علی امینی نخست وزیر وقت محمدرضا شاه نوشت: «شاه پذیرفت که موقعیت مالی دولت به ناچار باعث تأخیر جشن های 2500 ساله می شود، مشروط بر اینکه دولت نیمی از وام مورد نیاز را تا زمستان 1340 و نیمه دیگر را در زمستان 1341 پرداخت کند.»
البته این تصمیم در دولت اسدالله علم تا پاییز 1345 به تأخیر افتاد. این تاریخ مصادف شد با گذشت دو سال از مرگ حسین علاء، نخست وزیری امیرعباس هویدا و وزیر درباری اسدالله عَلَم.
گزارش شجاع الدین شفا مسوول برگزاری جشن های 2500 ساله شاهنشاهی در سال 1349 از گفت وگو با ایران شناسان بزرگ سخن گفت و بار دیگر پروژه به تعویق افتاده جشن های 2500 ساله شاهنشاهی را به جریان انداخت و محمدرضا شاه که از تاخیر 13 ساله خشمگین بود، بدون مشورت با مقامات دربار و دولت و حتی کمیته برگزارکننده مراسم، دستور داد جشن ها در سال 1350 برگزار شود.
با افزایش چهار برابری قیمت جهانی نفت در سال 1350، درآمد ایران از چهار میلیارد به 20 میلیارد دلار در سال افزایش یافت و این افزایش پنج برابری درآمدها، هم فرصت خوبی برای نوسازی و تجهیز ارتش شاهنشاهی به مدرن ترین تجهیزات و جنگ افزارهای نظامی و تقویت ایده ژاندارمی ایران در فکر و ذهن محمدرضا شاه شد و هم بهترین زمان برای جشن و پایکوبی شاهانه در ویرانه های تخت جمشید.
با وجودی که محمدرضا جشن های 2500 ساله را متعلق به مردم ایران عنوان کرده بود اما مهمانان این ریخت و پاش بزرگ تماما پادشاهان، روسای جمهور و مقامات ارشد سیاسی و همسران شان از 57 کشور جهان بودند.
نخستین برنامه جشن ها هفدهم مهر 1350 شروع شد. دو مجلس سنا و شورای ملی خطاب به محمدرضا پهلوی پیام مکتوبی را که روی پوست آهو نوشتند به این شرح خطاب به او فرستادند: «مجلس شورای ملی و مجلس سنا پیام سپاس و پیام ملت ایران را به فرزند برومند میهن اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران، وارث و نگهبان تاج و تخت باستانی ایران پیشکش کردند. دو پیک با جامه سربازان هخامنشی نامه را از مهندس شریف امامی رییس مجلس سنا دریافت کردند و رهسپار تخت جمشید شدند. یکی از سربلندی های ایرانیان، مخترعان پُست در گیتی، سیستم پستی است که بنیادش را در جهان گذارده اند.»
دو روز بعد ساعت سه و 50 دقیقه بعدازظهر محمدرضا با نشستن در کابین هواپیما در کسوت خلبان، هواپیمای مخصوصش را همراه با فرحناز، علیرضا، فریده دیبا خواهر زن و آتابای معاون وزارت دربار در فرودگاه شیراز به زمین نشاند. فرح دیبا همسرش نیز نیم ساعت بعد به همراه ولیعهد، سپهبد شفقت ژنرال آجودان و معینیان رییس دفتر مخصوص دربار با هواپیمای دیگری رهسپار شیراز شد.
محمدرضا و فرح ساعت 5:15 بعدازظهر همان روز از بخش های مختلف کوی دانشجویان دانشگاه پهلوی از جمله مخابرات خارج از کشور و داخل و دستگاه های تلکس که برای ارسال اخبار جشن ها تدارک دیده شده بود و همچنین از تالار ویژه برگزاری کنگره ایران شناسان و نمایشگاه عکس پیشرفت های ایران که توسط وزارت اطلاعات برپا شد، بازدید کردند.
کمیته برگزار کننده جشن های 2500 ساله مهمانان را در دو سطح دعوت کرد. سطح اول سلاطین و امپراطورهایی مانند هایله سلاسی امپراتور حبشه، قابوس سلطان عمان، ملک حسین پادشاه اردن و دسته دوم روسای جمهور، امرا و شیوخ عرب حاشیه خلیج فارس.
محمدرضا خود شخصا از دسته اول در تخت جمشید استقبال کرد و مراسم سان، موزیک و پرچم را برگزار کرد. دسته دوم نیز از سوی نخست وزیر وقت در فرودگاه شیراز مورد استقبال قرار گرفتند.
اولین مهمانی که به این مراسم دعوت شد ریچارد نیکسون شریک سیاسی محمدرضا پهلوی و رییس جمهور آمریکا بود اما او در این مراسم حضور نیافت و به اعزام نماینده اکتفا کرد. ملکه انگلستان و ملکه هلند نیز شرایط مشابهی داشتند و نمایندگان شان را به ایران فرستادند. رییس جمهور آلمان شرقی نیز با وجود دعوت رسمی سفیر ایران به تخت جمشید نرفت.
مهمان دیگری که به تخت جمشید نرفت، ژرژ پمپیدو رییس جمهور فرانسه بود. او هم معاونش را به مراسم فرستاد. نرفتن رییس جمهور فرانسه به تخت جمشید به دلیل حضور پر رنگ شرکت ها و کارتل های اقتصادی فرانسوی در تهیه و تدارک مقدمات برگزاری جشن ها، بیشتر مورد توجه مقامات سیاسی کشورها قرار گرفت.
در این مراسم روسای جمهور اتریش، یوگسلاوی، آلمان غربی، آرژانتین، اندونزی، ایتالیا، برزیل، تونس، رومانی، سنگال، کره جنوبی و هندوستان و مقاماتی از موریتانی، داهومی، کنگو، کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، لسوتو، سوازیلند، اردن، بلغارستان، تایلند، سوئد، فیلیپین، لهستان، مجارستان و نروژ حضور داشتند.
هواپیمای مهمانان خارجی به تدریج از روز 21 مهر هر 15 دقیقه در فرودگاه تازه تاسیس شیراز نشست. هیات های خارجی بعد از پیاده شدن از هواپیما از سوی اعضای خاندان سلطنت و یا یکی از اعضای هیات دولت مورد استقبال قرار گرفتند سپس با خودروی تشریفات که توسط گارد شاهنشاهی اسکورت می شد به محدوده تخت جمشید هدایت شدند. هیات های خارجی در تخت جمشید هم مورد استقبال محمدرضا و فرح قرار گرفتند.
محمدرضا در لحظه استقبال از سران کشورهای دعوت شده به جشن های 2500 ساله شاهنشاهی با بیان اینکه «به نام شهبانو و خودم به مناسبت ورود به ایران برای شرکت در جشن های 2500 سال شاهنشاهی ایران به شما خوش آمد می گویم» از سران کشورها استقبال کرد. هیات های میهمان سپس برای شنیدن سرود ملی ایران و کشور متبوع شان روی سکوی تشریفات می ایستادند. بعد از آن سرگرد کریم شمس افسر گارد شاهنشاهی، نام و نشان هر یک از سران کشورها را با صدایی بلند می خواند و از آنان می خواست تا از «گارد احترام» سان ببینند.
بازدید از تخت جمشید هم از جمله برنامه هایی بود که برای هیات های خارجی تدارک دیده شده بود.
چادری مستقل به شکل چادرهای پادشاهان هخامشی برای اسکان مهمانان خارجی تدارک دیده شد و پذیرایی عمومی نیز در چادری به بزرگی 68 و پهنای 24 متر انجام شد.
منابع:
زندگی و زمانه شاه، غلامرضا افخمی
نگاهی به شاه، عباس میلانی، نشر پرشین سیرکل، تورنتو، بهار 1394
مصطفی الموتی؛ ایران در عصر پهلوی، جلد 10، تهران، بی نا، بی تا، ص140
یوسف مازندی، ایران ابرقدرت قرن، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، ص 541
ماروین زونیس، شکست شاهانه، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، طرح نو، 1370، ص 41
غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران از کودتا تا انقلاب، تهران، رسا، 1377، ص 350
بزم اهریمن، جشن های 2500 ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک، جلد اول، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378، ص 150
