حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران که کمتر از سه هفته در قدرت است، دیپلماسی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را به جانشین خود یعنی ابراهیم رئیسی سپرده است که از ماه اوت کار خود را آغاز خواهد کرد. روحانی و جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده، امیدوار بودند کار به اینجا نکشد و توافق هسته ای پیش از روی کار آمدن رئیس جمهوری جدید در تهران احیا شود. بدین ترتیب، رئیسی و مردم ایران می توانستند از منافع اقتصادی توافق بهره ببرند و روحانی می توانست اعتبار از دست رفته خود را بازیابد. این نتیجه برد-برد برای همه طرف ها بود.
چنین اتفاقی رخ نداد و عدم قطعیت اکنون مشهودتر است، چون رئیسی یک کابینه و یک تیم مذاکره کننده جدید برای دور هفتم مذاکرات هسته ای در وین که ظاهرا بناست اواسط ماه اوت برگزار شود، خواهد داشت. با این حال، به رغم شرایط چالش برانگیز و نامشخص، به چهار دلیل می توان اینطور قلمداد کرد که برجام همچنان در میان گزینه های روی میز خواهد بود.
اول، بازده اقتصادی آن خیلی بیشتر از آن است که دولت رئیسی بتواند از آن بگذرد. براساس گزارش صندوق بین المللی پول، اقتصاد ایران از رشد 13.4 درصدی تولید ناخالص داخلی در سال 2017، پس از خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا از برجام در ماه مه 2018 و اعمال مجدد تحریم ها، در سال های 2018 و 2019 به انقباض اقتصادی مستقیم 6.6 . 6 درصدی رسیده است. اقتصاد ایران در سال 202 توانست به رشد 1.5درصدی برسد و انتظار می رود امسال (2021) رشد 2.5 درصدی را شاهد باشد. بدن شک، هرگونه رشد اقتصادی در شرایط کنونی گواه مقاومت ایران به رغم تحریم ها، همه گیری کووید 19 و قیمت های پایین نفت تا همین اواخر، است. لغو تحریم ها موجب تقویت اقتصاد ایران می شود و در را به روی ادغام مجدد این کشور در بازارهای بین المللی نفت و نظام های بانکی می گشاید. همچنین، می تواند مسیری را برای سرمایه گذاری بین المللی در بخش فرسوده انرژی و زیرساخت های ایران باز کند.
دوم، توافق هسته ای همچنان مورد حمایت مردم است و رئیسی با بهترین پشتیبانی روی کار آمده که همان حمایت اساسی آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم انقلاب، است.
سوم، رئیسی در جریان کارزار انتخابات ریاست جمهوری هرگز با برجام مخالفت نکرد. برای نمونه، در سومین مناظره گفت: «ما قطعا از برجام در قالبی که مطابق با 9 بند تایید شده توسط رهبر معظم انقلاب باشد، پیروی خواهیم کرد چرا که این یک قرارداد و تعهدی است که دولت ها باید به آن عمل کنند.»
چهارم، وزیر امور خارجه محمدجواد ظریف در گزارش نهایی خود درباره مذاکرات برجام نوشته که «چارچوبی برای یک توافق احتمالی» برای ابراهیم رئیسی باقی خواهد گذاشت که لغو بیشتر تحریم های ایالات متحده، هرچند نه همه آنها، را شامل می شود. ایران به نوبه خود موافقت کرده است که داوطلبانه پروتکل الحاقی و سایر سازوکارهای نظارتی آژانس بین المللی انرژی اتمی را امضا کند و اقدامات دیگری را برای بازگشت به تعهدات برجامی انجام دهد. بنابراین، اگرچه ممکن است رئیسی روی مذاکرات تاثیر گذاشته و هنوز هیچ توافقی حاصل نشده باشد، اما دست کم از نظر ظریف مذاکرات بسیار پیشرفته است.
روحانی و موفقیت «بی سابقه» برجام برای ایران
برجامی که در سال 2015 امضا شد، فقط موفقیت روحانی و ظریف نبود. موفقیت دیپلماتیک ایران از زمان انقلاب بود. روحانی در آخرین روزهای حضور خود به عنوان رئیس جمهوری، در دفاعی جانانه از برجام گفت که لغو تحریم ها در تاریخ سازمان ملل «بی نظیر و نادر» بود. او همچنین پیشرفت اقتصادی در سال های 2016 و 2017 را در تاریخ کشور بی سابقه خواند. روحانی از دونالد ترامپ به عنوان «فردی دیوانه از نظر سیاسی» یاد کرد و او را مسئول تحریم ها و عقب ماندگی ها از سال 2018 دانست.
ظریف هم در گزارش خود ابراز تاسف کرد که درگیری های سیاسی داخلی بر سر برجام فرصت های سرمایه گذاری جهانی و تجاری را کاهش داده است. از دیدگاه او، اگر ایران کارهای بیشتری انجام می داد احتمالا این امکان وجود داشت که ایالات متحده و «سرمایه داران جهانی» به ایران اجازه دهند با «اعمال فشار حداکثری» ترامپ مقابله کند.
سرانجام روحانی و ظریف به ویژه اگر رئیسی توافق را احیا نکند، تلخ و شیرین است. برجام کاتالیزوری برای واکنش محافظه کاران به یک شکست ویرانگر برای اصلاح طلبان شده است. اصولگرایان (محافظه کاران) 221 کرسی از 290 کرسی مجلس شورای اسلامی را در سال 2020 به دست آوردند و شمار کرسی های ائتلاف اصلاح طلبان به رهبری روحانی از 121 کرسی در سال 2016 اکنون به 20 کرسی کاهش یافته است.
رئیسی و بازنگری در انتظارات در رویکرد در قبال غرب
سابقه انقلابی و نزدیکی رئیسی به آیت الله خامنه ای را نمی توان بی اهمیت انگاشت. او روحانی نیست، برجام میراث او نیست و او قطعا تاثیر خود را خواهد گذاشت. او تاکید کرده که هرگز با جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا، دیدار نخواهد کرد.
علی هاشم در این باره نوشته: «می توان اینطور پیش بینی کرد که در حالی که تصمیم برای تعامل با غرب تغییر نمی کند، اما لحن، انتظارات و سقف دستخوش تغییری آشکار شود.»
در همین حال، گمانه زنی هایی درباره تبادل زندانی بین ایران و ایالات متحده وجود دارد. چهار شهروند دو تابعیتی آمریکایی-ایرانی در ایران در بازداشت هستند و براساس دفتر زندان های ایالات متحده، 29 شهروند ایرانی در سال 2019 در زندان های ایالات متحده بودند. علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران، 13 ژوئیه به خبرنگاران گفت: «ایران آماده است تا در ازای آزادی همه زندانی های ایرانی که در سراسر دنیا به دستور آمریکا بازداشت شده اند، همه زندانی های سیاسی آمریکایی را مبادله کند.»
شرط بازگشت به برجام، حرف آخر مقامات عالی است
