آداب ازدواج در میان اقوام مردم خراسان شمالی

آداب و رسوم عروسی ترکان

ترکهای خراسان نیز دیرینه دلدادگان و پرچمدار شکوه فرهنگی هستند که ، توانسته اند فرهنگ نیاکان خود را به زیبایی بر دوش بکشند و در خراسان بزرگ به ترک بودن خود ببالند و افتخار کنند.ترکهای خراسان، بذر افشانده شده تاریخند که در دل هر دشت و مزرعه ای، در ستیغ هر کوهی، در زلالی هر جویباری، هم نفس صادق خاک خود و خاطره بوده است.

هر ازچندی، صدای سورنا و دهل و قوشمه و تار در کوه و دشت می پیچد، ضرباهنگ قلبی با قلب دیگر هم نوا می شود. شور، شادمانی و عشق درهم تنیده است. بوی اسپند ، سرخی سیب و انار، لبخند بر لبها، نجابت اسب عروس، هلهله و شادی مرد و زن، پیر و جوان، دستهای به شوق بالا رفته تا در گرفتن انار از هم سبقت بگیرند، همه و همه یعنی باز عروسی ترکهای خراسان است.

قارداشلیق ( براکه در زبان کرمانجی) (پیمان برادری)

دربین ترکان خراسان رسم است که پسران قبل ازعروسی، با یکی از دوستان صمیمی خود پیمان اخوت و برادری می بندند و به اصطلاح با هم "قارداشلیق " می شوند. در تمام مراحل عروسی، تدارکات و به هنگام عروسی، هدایت کاروان عروس به عهده اوست.

ائلچي لیق (خواستگاري)

وقتي جواني قصد ازدواج داشته باشد به خاطر شرم و حيا و آداب خانوادگي نمي تواند، آن را با پدر و مادر خود در ميان بگذارد و آن را به خواهر، خاله، عمه و يا اقوام نزديك ديگر مي گويد و آنان قضيه را به پدر و مادر وي مي گويند. اگر پسر مشكلاتي از قبيل سربازي نداشته باشد، برايش آستين بالا مي زنند. پس ازجويا شدن نظرات پسر درباره دختر مورد نظر و مشورت با اقوام نزديك، مادر يا خواهر بزرگ وي به خواستگاري مي رود. فرد خواستگار كه به او «ائلچي» و مراسم خواستگاری را ائلچیلیق مي گويند با مخاطب قرار دادن مادر عروس آینده و با بيان اين مطلب:

- بيزيم اوغلومئزه نؤكرچيليغه قبول ائد یینگیز ( پسر ما را به نوكري قبول مي كنيد.). سر صحبت را باز مي كند. اگر مادر عروس با اين وصلت موافق باشد، با بيان اين مطلب:

- قيز دا ائززنگیزکی (اوزونیزیکی)، اوغلان دا ائززنگیزکی دی (دختر و پسر هر دو مال شماست).

مي گويد: اجازه بدهيد، ببينيم نظرخود دختر، پدر و برادرانش چيست. بعداً به شما جواب مي دهيم. در صورتي كه خانواده عروس ازبن و بيخ با اين وصلت مخالف باشند. مي گويند:

- بئزده قئز يوخدی (بیزدا قیز یوخدور) ( ما دختر نداريم! ).

پس ازدو سه بار رفت و آمداگر خانواده عروس جواب بله گفت، چند نفر از بزرگان خانواده ي داماد براي صحبت درباره باشلئق (مهريه و جهیزیه) و قرار مدار عروسي به خانه عروس مي روند.

شیربها

شیربها، قبلا رایج بود و الان به ندرت وجود دارد. هر چند گروهی آن را مذموم می دانند ولی این رسم در فرهنگ از یک دیرینگی برخوردار است. در عین حال بحث دفاع از این رسم مطرح نیست بحث رایج بودن آن است. پولی که به عنوان شیربها گرفته می شد صرف خرید جهیزیه عروس و لباس دامادی می شد.

قبلا در رسم و رسوم بعضي ازخانواده ها پس از مشخص شدن مهريه مقداري از آن را به عنوان شيربها تعيين مي كردند و بعضي ها شيربها را جدا تعيين كرده كه بايد خانواده داماد آن را براي كمك درتهيه جهيزيه به خانواده عروس بپردازد و آن هم به اقتصاد خانواده عروس بستگي داشت. اگر خانواده عروس از لحاظ اقتصادي غني بود زياد به شيربها اهميت نمي داد و يا اصلا آن را نمي گرفت. عده اي هم به جاي شيربها سه، چهار تكه از وسايل جهاز را مي خریدند. درحال حاضر شیربها مطرح نمی شود. اين حقير در مورد مهريه ها از حدود صد سال پيش تا حالا از پيرمردان و پيرزنان شنيده ام كه از چند تومان به صدها ميليون تومان رسيده است، درحال حاضر تعیین سکه طلا از چهارده عدد به بالا رایج است. در هيچ كدام از مراحل خواستگاري داماد و عروس خودشان حضور ندارند.

گلین نشان ائتماق(بله برون)

پس ازقرار و مدار و مشخص شدن وضعيت اين وصلت، خانواده داماد با دعوت ازاقوام و دوستان در يك شب معين مقداري مواد غذايي مثل برنج، روغن (سابق روغن زردحيواني بود )، قند و... به همراه مقداري شيرني جات و دوعدد «كله قند» به خانه عروس مي برند. دراين مراسم اگر عاقدحضور داشته باشد، پس از خواندن صيغه محرميّت و پس از تعیین شیربها، دو نفر از بزرگان طرف عروس و داماد در بالای مجلس می نشستند و پس از فرستادن صلوات بر محمد و آلش تا یکی از آنان که دارای کبر سن و تجربه بیشتر دارد، دو کله قند را در دست می گیرد و طوری دو کله قند را بر هم می زند که سر دو کله قند می شکند و در فاصله مناسب و یکسانی جدا شوند. طوری که دو سرکله قندها یکسان و یک اندازه از تنه کله قند جدا گردند. و با شكستن كله قند حاضران با كف زدن مي گويند:

- مبارك اولسون ( مبارك باد.) به این عمل «قند سينديرماق» ، گویند.

-فرد "قارداشلیق " که از دوستان صمیمی داماد است این دو تکه کله قندها را می گیرد . این تکه های کله قندها به عنوان مژدگانی به داماد و عروس داده می شوند و از داماد مژدگانی می گیرد.
با شکسته شدن کل قند هلهله و شادمانی و کف زدن ادامه می یابد. نخستین کار پس از آن تکه نمودن قندهاست که تکه های بزرگ بین مهمانان تقسیم می شود و تکه اول به داماد داده می شود. نوک قندها را نیز به خانواده عروس و داماد می دهند تا آن را به یادگار نگهدارند و شیرینی و حلاوت آن شب پرخاطره همواره در مقابل دیدگانشان باشد.

بعد ازآن با شيريني و ميوه ازحاضران پذيرايي مي كنند. اين مراسم را « شيرني یئماق» گويند. فرداي آن شب چند نفر از زنان خانواده داماد به همراه مقداري هدايا، يك انگشتري طلا براي عروس مي برند كه اصطلاحاً به آن « نشان ائتماق » به معني حلقه ازدواج و به اين مراسم « گلین نشان اتماق" مي گويند. از آن پس دختر را "نشانلي" و یا "گََِلئن " (عروس) و پسر را "کئره کن" (داماد) ، دختر و پسر را «آداخلي» ( نامزد ) و دوران نامزدي را «آداخلي ليق» مي نامند.

گلئن سالام(عروس سلام) و کئره کن سالام (داماد سلام )

چند روز پس ازجشن عقد کنان، خانواده های عروس و داماد فامیل نزدیک طرفین را به صرف شام دعوت می کنند و به عروس و داماد کادو هدیه می دهند به این مراسم ها اگر در منزل داماد صورت گیرد "گلئن سلام بیرماق"(عروس سلام) و اگر در منزل عروس صورت گیرد "کئرکن سلام بئرماق" ( داماد سلام ) گویند.

یاش توتماق

درگذشته تازه عروس ها به نشانه ی احترام به مردان فامیل داماد و زنان مسن خانواده آنها، بوسیله روسری بینی تا چانه خود را می پوشاندند. پوشاندن نیمه پایین صورت توسط زنان با استفاده از روسری و چادر را " پاشماق توتماق" گویند.

عروس به رسم احترام صورت خود را می پوشاند. چادری که معمولا سفید رنگ است و داماد برایش خریده است را تا آنجا پایین می آورد که صورتش دیده نشود. عروس حتی گاهی تا چند ماه با پدر و برادران داماد و حتی با مادر او حرف نمی زند و به ندرت با نزدیکان او سخن می گوید.
در قدیم هرگاه عروس، خانواده داماد را می دید سعی می کرد با آنان روبرو نشود و در صورتی که سوالی از او پرسیده می شد سعی می کرد با ایما و اشاره به سوال پاسخ دهد. این رسم نوعی احترام تلقی می شد. حسن کار این بود که تا مدتی ستیزه جویی لفظی، سخن چینی و ... به حداقل می رسید و عروس همچنان مورد احترام باقی می ماند.

اگر خانواده می خواستند که عروس با آنان هم سخن شود و از آنان روی نپوشاند باید هدیه ای به عروس می دادند. این رسم امروز در برخی روستاها رایج است و عروس حتی پس از مراسم عروسی و خانه شوهر رفتن به پدر داماد کلامی نمی گوید و از او روی می پوشاند.

در گذشته داماد نیزهرگاه می خواست به نامزدی برود و باید خواهر داماد یا یکی از نزدیکان قبلا موضوع را به خانواده عروس خبر می داد و داماد سعی می کرد پس از گذشت پاسی از شب و به طوری که با پدر و برادران عروس روبرو نشود درخانه ای که قبلا برایشان فراهم شده است به نامزدی می رفت و در تاریکی شب قبل از سپیده صبح نیز باید خانه عروس را ترک می کرد.

یووار
در دوران نامزدي خانواده داماد درانجام بعضي ازكارها به خانواده عروس كمك مي كند. يكي از اين كمك ها را «یو وار» مي گويند. درروستاها، اگر دوران نامزدي درفصل تابستان باشد، خانواده داماد عده اي را به عنوان كمك براي برداشت محصول خانواده عروس دعوت مي كند. تعداد اين افراد براساس تقاضاي خانواده عروس از 5 نفر به 30 نفر مي رسد. اين افراد پس از صرف صبحانه درخانه عروس راهي محل كار مي شوند. به خاطر اين كه افراد به صورت رايگان كار انجام مي دهند، خانواده داماد درقبال اين كار وظيفه دارد، در «یو وار» افراد شركت كننده كه درآينده عروسي خواهند كرد، شركت كنند. در اين مراسم سعي مي شود از فاميل هاي عروس مثل پدر بزرگ، عمو، دايي و .... دعوت نشود. اين مراسم همراه با شوخي بگو و بخند مي باشد. كسي كه صداي خوبي داشته باشند، ترانه ترکی و يا از داستان هاي آشقي براي حاضران مي خواند.

و افراد با گفتن: «ساغ اول/ زنده باشید» او را تشويق مي كنند. عصر پدر يا برادر عروس نيم الي يك ساعت زودتر از وقت معمول با گفتن:

« الاقات / آللاه كؤمگيز اولسون، آللرنیز آغريماسين / خدا قوت بدهد خدا کمک تان کند، دست و پنجه تون درد نكند». پايان كار را اعلام مي كند.

افراد با گفتن: «مبارك اولسون/ مبارك باد». محل كار را ترك مي كنند. اين افراد به پاس زحماتشان شام به خانه عروس دعوت مي شوند.

عه ییدلئق(بايراملئق)

اگر دوران نامزدي با يكي ازاعياد تلاقي كند. خانواده داماد چند نفر از زنان فاميل را براي عيدي بردن دعوت مي كنند. دراين مراسم مقداري شيريني، برنج، قند، روغن و... و هداياي مخصوص عروس مثل طلا، لباس وسايل آرايشي در مجمعه های مسی مي گذارند و پارچه قرمز رنگي روي آن مي كشند. مجمعه ها را دو سه نفر از تازه عروس ها و دختران دم بخت برمي دارند. معمولا با دست زدن و شادی کنان به طرف خانه عروس مي روند و هر يك ازحاضران نيز با توجه به بضاعت مالي خود هديه اي به عروس تقديم مي كنند. در قديم موادي سوختي از قبيل نفت و گاز در روستا ها كم استفاده مي شد و اكثر سوخت خانواد ها هيزم بود، دراعياد يك نفر ازخانواده داماد مقداري هيزم بار الاغ كرده به خانه عروس مي برد، خانواده عروس نيز با دادن هديه اي از او تشكر مي كردند، اين هدايا اكثراً جوراب پشمي دست باف و يا يك قواره پارچه مخصوص پيراهن مردانه و یا همان پارچه قرمزرنگ بود.

قربان عیدلئقی (عید قربان تازه عروسها)

در بین ترکان خراسان رسم براین است که درعید قربان خونچه ای تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده می فرستند. خانواده داماد درسینی خوانچه ای لباس های تازه تدارک دیده شده برای عروس را تزئین می کنند و علاوه برآنها برای عروس، شیرینی، و گوشت قربانی براطرافش می گذارند و به همراه مقداری روغن وکله فند به خانه عروس می فرستند. درقدیم درعيد قربان خانواده داماد يك گوسفندي را تزئين كرده به عنوان قرباني به خانه عروس مي فرستاد.

آخر چرشنبه لئق (جهار شنبه سوری برای تازه عروسها)

اگر دوران نامزدي با چهارشنبه سوري تداخل مي كرد، اول شب داماد به همراه دو سه نفر مقداري هدايا براي عروس مي برد كه اصطلاحاً به آن «عیدلئق » یا «بایراملئق » مي گفتند. يكي از مراسم چهارشنبه سوري در مناطق ترك نشين " خله خلته " یا کیسه پارچه ای از روزنه بام یا لای درب انداختن مي باشد. بچه ها و نوجوانان دراين شب از «روزنه» كه در سقف خانه ها درست مي شده و تهويه هواي خانه ازطريق آن انجام مي گرفت. و یا از لای درب فاميل خلته انداخته و صاحب خانه هدايايي از قبيل پول، جوراب، گردو بر آن مي بست.

چئلله لیق(چئلله تازه عروسها)

درمناطق ترک نشین خراسان رسم براین است که در شب چله خونچه ای تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده می فرستند. خانواده داماد در سینی خونچه ای هندوانه ها را تزئین می کنند و علاوه برهدایایی برای عروس، شیرینی، میوه های گوناگون را اطرافش می گذارند و به خانه عروس می برند. شب دور هم جمع شده و شب نشيني مي كنند.

توي(جشن عروسي)

يك عروسي چهار روز طول مي كشيد، روز اول « خوراتماق گئنی / روز دعوت کردن» و «لباس ائرتماق گئنی/ لباس بردن» روز دوم «حنا توتماق گئنی/ روز حنابندان» روز سوم «توي گئنی/ روز عروسي» روز چهارم «ایزگئرمیش / پاتختي». نام دارد.

مراسم عروسی مردم بلوچ

جُل بندی

جل پارچه ای دست دوز است که با سوزن دوزی و آینه تزیین می شود. معمولا عروسی هفت شبانه روز طول می کشد و روز اول مخصوص جل بندی ست که در آن به دیوارها پارچه های جل آویزان می کنند. این مراسم با حضور اقوام درجه یک عروس و داماد و قربانی گوسفندی انجام می شود. همچنین مکان یا اتاق یا پشه بندی را به عنوان حجله برای عروس جل بندی می کنند که تا روز عروسی در آن محل می ماند. اهالی براین باورند که با این حائل یا دیوار عروس از جادو و نظر دور می ماند.

مراسم عقد

در یکی از روزهای جشن همگی پس از خوردن ناهار، به مسجد می روند و نماز جماعت می خوانند. پس از بازگشت به محل برگزاری جشن، یک معتمد از طرف پدر عروس و معتمد دیگری از طرف پدر داماد وکیل می شود و نزد عروس می رود. عروس که داخل حجله نشسته است، منتظر می شود تا فرد وکیل از او بپرسد آیا داماد را به شوهری قبول دارد؟ این سوال سه بار تکرار می شود، در هر مرتبه عروس باید بله بگوید تا وکلا به مجلس برگردند. پس از آنکه صدای بله داماد نیز شنیده شد، صیغه عقد خوانده می شود. پس از جاری شدن صیغه عقد، مهمانان اسلحه دار، به شلیک گلوله می پردارند و سپس با فشردن دست مهمانان توسط داماد و گفتن تبریک، عقد پایان می یابد.

سرآپی

برای عروسی، داماد را به قنات و رودخانه جاری می برند و خانواده داماد در آنجا او را استحمام می کنند. آنها تمام مسیر تا رودخانه را شعر می خوانند و به پایکوبی می پردازند. امروزه حتی با وجود آرایشگاه ها باز هم داماد و همراهانش سری به رودخانه می زنند. مراسم به این صورت است که پس از عقد، داماد را سوار بر یک شتر تزئین شده می کنند و با صدای دهل و سرنا به کنار آب می برند. زنان در جلو شتر حرکت می کنند و چند نفر از آنها داماد را باد می زنند تا از گرما اذیت نشود. روی سر داماد چادر و یا تور زرد رنگی می اندازند تا با آفتاب نسوزد و گرد و خاک او را آزار ندهد. پسربچه ای نابالغ هم جلوی داماد می نشانند تا فرزند اولش پسر شود. در مسیر بارها توقف می کنند و به شادی و شلیک گلوله می پردازند و نقل و سکه بر سر داماد می پاشند. پس از رسیدن به آب، دو نفر داماد را از شتر پایین می آورند و به سمت آب می برند. در ابتدا موی سر و صورت داماد اصلاح می شود و سپس بدن او را می شویند. در نهایت لباس های نو بر تن داماد می کنند و لباس های قبلی را به کسی که او را اصلاح کرده هدیه می دهند. دونفر هم داماد را بغل کرده و روی شتر می گذارند و در آخر با شادی و هلهله به محل جشن باز می گردند.

حمام عروس

برای جشن عروسی، عروس را به گونه ای حمام می کنند که ستارگان را ببیند. بنابراین عروس در شب و در کنار پنجره که آسمان از آن دیده می شود، باید حمام کند.

مشاطه

مشاطه شکلی متفاوت از کلمه «مطاشه» به معنای آرایشگر و سلمانی در زبان عربی است. خانواده عروس طی این مراسم او را برای عروسی آماده می کنند و به آرایش او مشغول می شوند. مشاطه گر بعد از اتمام کار هدیه ای دریافت می کند و حجاب چهره عروس برمی دارد و دوره جل بندی عروس به پایان می رسد.

شب یکجایی

عروس و داماد در خانه پدرزن برای 4 روز یا بیشتر زندگی می کنند و شب یکجایی اولین شبی است که عروس و داماد در کنار هم هستند.

مراسم پس از عروسی مردم بلوچ

• مبارکیان صبا : روز بعد از عروسی نوبت مراسم «مبارکیان صبا» می رسد که در آن اقوام برای تبریک گفتن به عروس و داماد در کنار آنها در خانه پدر عروس حاضر می شوند. بعد از گذشت 4 روز (در برخی منایع 7 روز) عروس و داماد به خانه پدر داماد می روند و در آنجا جشن و مهمانی برگزار می شود و زندگی مشترک خود را آغاز می کنند.البته ممکن است بسته به توانمندی داماد، ماندن عروس و داماد در خانه پدرزن مدت زمان بیشتری به طول بینجامد.
• هفت روز: عروس و داماد برای رفتن به خانه پدر داماد، سوار بر شتر می شوند و با همراهی اقوام و صدای سرنا و دهل به راه می افتند. پس از رسیدن به منزلِ پدر داماد، هدیه ای به عنوان هفت روز به داماد داده می شود که می تواند شامل باغ، خانه یا چندین درخت خرما باشد. در اینجاست که مراسم عروسی پایان می یابد.

سخن آخر

از عروسی مردم خراسان شمالی لذت بردید؟ آیا تا به حال در عروسی این مردم حضور داشته اید؟ در مورد مراسم عروسی در میان اقوام دیگر چه می دانید؟

چه کارهایی در جشن هالووین انجام می دهند؟