در زندگی روزمره اصل بر این است که فردی که به دیگری بدهکار است میبایست در مهلت تعیین شده از عهده ی تعهد یا تعهدات خود برآید و این ضرورت بر انجام تعهد صرفا در رابطه با تعهدات مالی نیست بلکه تعهدات غیر مالی نیز بایستی در موعد مشخص خود به اجرا در آیند. با تمام این اوصاف ممکن است شرایطی برای فرد متعهد بوجود بیاید که نتواند از عهده ی انجام تعهدات خود بر آید. یکی از این شرایط که فرد متعهد با عارض شدن آن نمیتواند از عهده ی تعهدات خود برآید، اعسار میباشد. واژه ی اعسار از ریشه ی ( عسر) ولغتی عربی است. اعسار درلغت به معنای نیازمند شدن و تنگ دست گردیدن است. قاعده المفلس فی امان الله از جمله قواعدی است که ناظر به عدم توانایی فرد در پرداخت بدهی های خود بود اما با تصویب قانون اعسار در سال ۱۳۱۳، بین افراد عادی و افراد تاجر از نظر قانون گذار تمایز ایجاد شد.
مفهوم اعسار در اصطلاح حقوقی:
در اصلاح حقوقی ناتوان بودن شخصیت های حقیقی که تاجر نبوده از پرداخت دین یا محکوم ٌبه ، یا هزینه ٔ دادرسی غیرتجارتی را اعسارگویند . در عرف حقوق دانان اگر بازرگانی از پرداخت و انجام تعهدات خود در موعد مقرر برنیامد و اسناد وی واخواست شد او را متوقف یا مفلس و ورشکسته گویند. و اگر افراد غیربازرگان بواسطه ٔ عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود از پرداخت بدهی یا تأدیه ٔ هزینه ٔ دادرسی برنیایند آنان را معسر و آن حالت را اعسار گویند .
مفهوم اعسار در اصطلاح فقهی:
در اصطلاح فقهی کسی را که داراییش به اندازه ٔ بدهی او نباشد معسر خوانند و آن حالت را اعسار گویند و اگر حاکم شرع حکم بدین حالت داد آن شخص را مفلس گویند و خود حالت مذکور را افلاس نامند، به عبارت دیگر کسی که دارایی او به اندازه ٔ بدهی او نباشد دو حالت دارد یکی حالت پیش از ثبوت آن حالت نزد حاکم شرع که آنرا اعسار گویند و دیگر حالت وی پس از ثبوت که آنرا افلاس گویند. فقها از اعسار در بابهای تفلیس ،قضا و شهادت بحث کرده اند.
ماده 1 قانون اعسار مصوب 20/9/1313 ،در خصوص مفهوم اعساربیان میکند که: اعسار عبارت است از حالت شخص معسر و شخص معسر نیز عبارت است از کسی که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به اموال خود قادر به تأدیه مخارج محاکمه یا دیون خود نباشد. مفاد ماده فوق در واقع در بردارنده اعسار از پرداخت هزینه دادرسی و اعسار از پرداخت محکوم به می باشد.
نکاتی درباره اعسار
نخست همانطور که میدانیم مطابق ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی در صورتی که فرد به پرداخت وجه محکوم می شود و به هر ترتیب از بازپرداخت بدهی خود امتناع و کوتاهی نماید دادگاه حکم بازداشت وی را تا زمان تسویه حساب صادر می کند . در گذشته این قانون در بین عوام به تکیه کلامی مبدل شده بود که تا ندهی بروی ، یعنی تا بدهی خود را به طلبکار پرداخت ننمایی حق خروج از بازداشت را نخواهی داشت . بدیهی است برخی افراد ممکن است به علت مشکلات مالی ، ورشکستگی و اتفاقات دیگر اموال و دارایی خود را از دست داده باشند و به همین علت توان باز پرداخت کل دین خود را نداشته باشند . اخلاق و انصاف حکم میکند این افراد از بازداشت خارج شوند و با فعالیت اقتصادی و اشتغال بتوانند به زندگی قبلی خود بازگشته و کلیه دیون خود را پرداخت نمایند . پس راه کار دیگری برای رفع بازداشت این قبیل افراد وجود داشته و آن اثبات عدم توانایی مالی یا همان اعسار از پرداخت مبلغ دین می باشد که در عالم حقوق به آن اعسار از پرداخت محکوم به می گویند .
دوم اعسار در جای دیگری نیز کاربرد داشته و آن در حالتی است که شخص از دیگری مطالبات مالی داشته اما به دلیل مشکلات بد مالی و یا عدم در دسترس بودن اموالش توان مالی لازم را برای طرح دادخواست حقوقی نداشته است. در این فرض شخص می بایست خواهان دعوی باشد . و دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح می نماید قابل توجه موارد مربوط به اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در قانون آیین دادرسی مدنی عنوان شده لیکن قانون تعیین تکلیف کننده در خصوص اعسار از محکوم به قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی می باشد .
سوم اعسار از محکوم به دارای مهلت 30 روزه از تاریخ صدور اجرائیه است . همانطور که میدانید اجرائیه برگه ای است که مطابق آن مفاد رای دادگاه بصورت خلاصه به شخص محکوم ابلاغ می شود و آن فرد موظف به اجرای دقیق این برگه می باشد ، پس باید توجه داشت فردی که به پرداخت پول محکوم شده است . می بایست بدهی خود را ظرف 10 روز از تاریخ اجرائیه پرداخت نماید که در غیر اینصورت موظف به پرداخت نیم عشر دولتی است و در صورت عدم توانایی مالی می بایست ظرف 30 دادخواست اعسار خود را با رعایت شرایط قانونی ثبت نماید .
در صورت عدم ثبت دادخواست ممکن است پرونده در اجرای احکام با صدور دستور بازداشت بدهکار همراه شود در این صورت بدهکار می بایست تا تعیین تکلیف تصمیم دادگاه در پذیرش اعسار و یا عدم پذیرش در بازداشت بماند مگر آنکه وثیقه ای به دادگاه معرفی نماید در این صورت دادگاه با اطمینان از امکان وصول مطالبات طلبکار ، تا تعیین تکلیف نسبت به اعسار شخص بدهکار را آزاد می نماید .
چهارم همانطور که می دانیم اعسار فقط و فقط برای افراد عادی و عوام می باشد ، فرد تاجر و یا شرکتهای تجاری حق ثبت دادخواست اعسار را نداشته و این افراد می بایست ورشکستگی خود را به مرجع صالح اعلام نمایند در صورت تایید این امر شخص بازداشت معاف می گردد .
پنجم در قانون نحوه اجرای محکومیت های کیفری هر راهی برای اثبات اعسار را پذیرفته است اما ارائه لیست اموال و دارایی های فرد ضروری است لیکن در قانون آیین دادرسی مدنی راه اثبات اعسار را مقید به تنظیم استشهادیه دانسته است . به عبارت ساده تر آنکه تنظیم استشهادیه از شرایط شکلی دادخواست بوده و وجود ایردات در این خصوص موجبات رد دادخواست را فراهم می آورد نکته اصلی تفاوت این دو دادخواست ارائه لیست اموال است و همانطور که بیان گردید در دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به ارائه لیست اموال ضروری است اما در دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ارائه لیست هیچ ضرورتی نداشته است .
پنهان کردن اموال از دادگاه
متاسفانه تمامی افراد صادق نبوده و برخی از بدهکاران با وجود داشتن اموال و دارایی سعی در مخفی نمودن آن داشته اند و بدین ترتیب اموال خود را از دادگاه مخفی می نمایند . البته قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مجازات این افراد را مشخص کرده است مطابق ماده 16 این قانون افرادی که در لیست اموال خود درایی خود را مخفی نمایند به حبس درجه 7 محکوم می شوند . که لازم به ذکر است برابر ماده 19 قانون مجازات اسلامی حبس درجه 7 به معنی زندانی شدن فرد از 3 ماه تا 6 ماه می باشد . البته این مجازات به همراه رد شدن دادخواست اعسار فرد می باشد . پس بهتر است بدهکاران مالی هرگز اموال خود را از دادگاه مخفی ننموده و لیست اموال را با صداقت و درستی تنظیم و همراه دادخواست خود ضمیمه نمایند .
آیا حبس درجه 7 به جزای نقدی تبدیل می شود ؟
برخی افراد با توجه به سیاست های حبس زدایی بر این باورند که در نظام کیفری دیگری محکومیت به حبس زیر 6 ماه وجود ندارد به عبارت دیگر تمامی مجازات هایی که حداکثر حبس آن تا 6 ماه است . می بایست الزاماً به جزای نقدی تبدیل گردد مستند این گروه ماده 66 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 است . که در آن قاضی دادگاه ملزم به تبدیل مجازات زندان جرائمی که حداکثر حبس آن 6 ماه می باشد اما باید توجه داشت برخی از حقوقدانان با این نظر مخالفند و استدلال آنها نیز صحیح و قانونی است. این گروه از حقوقدانان معتقدند با توجه به این امر که قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی بعد از قانون مجازات اسلامی تصویب شده و به اجرا درآمده پس قطعاً قانون گذار میدانسته که مجازات حبس های درجه 7 به جزای نقدی تبدیل می شود. اما با این وجود اصرار نموده و به صراحت نیز قید نموده فردی که لیست اموال را بر خلاف واقعیت تنظیم نماید به حبس درجه 7 محکوم می شود فلذا قانونگذار اجرای حبس را ضروری می دانسته است . بنظر می رسد استدلال گروه دوم از حقوقدانان منطقی و صحیح باشد پس در پاسخ به سوال آیا حبس درجه 7 به جزای نقدی تبدیل می شود باید پاسخ دهیم آری مجازاتهایی که حبس آن حداکثر 6 ماه است . (حبس درجه 7) الزاماً به جزای نقدی تبدیل میگردد مگر آنجا که قانون گذار اصرار بر اجرای مجازات حبس نماید و نمونه بارز آن نیز ماده 16 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی می باشد پس به طور خلاصه میتوان گفت فردی که دارایی خود را در لیست اموال دادخواست اعسار از محکوم به ، مخفی می نماید به حبس 3 ماه تا 6 ماه محکوم خواهد شد .
روند قانونی اعسار از پرداخت محکوم به
همانطور که در تمامی مقالات اشاره گردیده این دادخواست نیز از جمله دادخواستهای دیگری بوده که ثبت آن از طریق دفتر خدمات قضایی صورت می گیرد با این تفاوت که ممکن است شخص مدعی اعسار و عدم توانایی مالی در زندان بازداشت باشد که در این صورت ارسال دادخواست از زندان مورد پذیرش دادگاه می باشد . باید توجه داشت در دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به می بایست استشهادیه که به امضا حد اقل 2 شاهد رسیده باشد و لیست اموال و دارایی های شخص بدهکار ضمیمه دادخواست باشد . نکته : قابل توجه است معرفی وکیل کیفری یا حقوقی از طرف مدیون برای محاکم شبه ایجاد مینماید که اگر فرد توانایی مالی پرداخت بدهی خود را ندارد چگونه توانسته است وکیل برای خود اختیار نماید هرچند این استدلال مردود و بی جهتی است چرا که داشتن وکیل حقوقی در جهت حفظ حداکثری حقوق هر فرد می باشد . فلذا بهره مندی از علم وکیل دادگستری قطعاً جز حقوق اولیه بدهکار می باشد. لیکن بحث در حال حاضر کسب نتیجه مطلوب است پس بهتر است در دعاوی اعسار حتی المقدور از اعطای وکالت خودداری شود مگر آنکه دلایل قوی بر انجام وکالت بصورت تبرعی و رایگان و یا با حق الزحمه متعارف باشد که دادگاه نیز به اقدام فرد مدعی اعسار بدبین نگردد . در انتها این متن نکاتی در خصوص اعسار صرفاً در جهت آشنایی مختصری با این دعاوی بوده لیکن بهتر است قبل از هر اقدام با وکیل متخصص در اعسار مشاوره حقوقی صورت پذیرد .
اعسار به چند دسته تقسیم میشود؟
در یک تقسیم بندی معروف و اولیه، اعسار به سه قسم تقسیم می شود:
- اعسار از پرداخت هزینه ی دادرسی: همان طور که می دانیم طرح هر دعوا و اخذ حکم و اجرای آن در فرآیند دادرسی، دربردارنده ی هزینه های متعددی خواهد بود که به تناسب نوع دعوا و خواسته ی ما و همین طور ادله ای که برای اثبات دعوا به کار می بریم این هزینه ها می تواند متفاوت باشند. یک نوع از اعسار، اعسار از پرداخت این هزینه های دادرسی است و مطابق قانون آیین دادرسی مدنی، معسر از هزینه ی دادرسی کسی است که به واسطه ی عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به پرداخت آن نیست.
- .اعسار از پرداخت محکو م به (آن چیزی که مورد حکم واقع شده است): که طبق قانون جدید نحوه ی اجرای محکومیت های مالی منظور از این نوع، کسی است که به دلیل نداشتن مالی، قادر به پرداخت دیون و بدهی های خود نیست. البته عدم قابلیت دسترسی به مال نیز در حکم نداشتن مال است و اثبات این مورد نیز با خود بدهکار است. در حقیقت می توان گفت هر کس به موجب حکم دادگاه به دادن هر نوع مالی به دیگری محکوم شود (مثلا دیه، ضرر و زیان ناشی از جرم، داشتن بدهی به دیگری و ) و توانایی پرداخت آن را نداشته باشد و این امر در نزد دادگاه صالح به اثبات برسد، معسر از پرداخت محکوم به شناخته می شود.
- اعسار از هزینه ی دین یا اجرائیه ی ثبتی
معنای معسر طبق ماده 6 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی:
ماده 6 قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی معسر را اینگونه تعریف میکند که : معسر کسی است که به دلیل نداشتن مالی به جز مستثنیات دین، قادر به تأدیه دیون خود نباشد. تبصره ـ عدم قابلیت دسترسی به مال در حکم نداشتن مال است. اثبات عدم قابلیت دسترسی به مال برعهده مدیون است. این محاکم باید اصل را بر اعسار و عدم توانایی مالی محکومین بگذارند و این محکوم له است که باید دارا بودن و تواناییِ مالیِ فرد محکوم را ثابت کند. این تفسیر از ماده ی ۲ قانون جدید نحوه ی محکومیت های مالی نیز ممکن است به دست آید چرا که در متن این ماده می خوانیم: مرجع اجراکننده ی رأی . مکلف است به تقاضای محکوم له از طرق پیش بینی شده در این قانون و نیز به هر نحو دیگر که قانونا ممکن باشد، نسبت به شناسایی اموال فرد محکوم و توقیف آن به میزان حکم صادر شده اقدام نماید. در حقیقت این ماده اعلام می کند که محکوم له باید در ابتدا دارا بودن محکوم را ثابت و اموال او را شناسایی و معرفی کند هر چند که اگر محکوم علیه تا سی روز پس از ابلاغ اجرائیه ضمن ارائه ی صورت کلیه ی اموال خود، دعوای اعسار را طرح ننماید یا بدهی خود را پرداخت ننماید حبس خواهد شد
انواع اعسار :
اعساربه دوصورت مطلق و نسبی محقق می شود؛ اعسارمطلق وقتی است كه شخص به طوركامل ازپرداخت محكوم به یا هزینه دادرسی عاجز و ناتوان بوده و یا درحال حاضر هیچگونه دسترسی به اموال و دارایی خود ندارد.خواه یكجا باشد و خواه به صورت اقساط. یعنی شخص بدهكار، خود را در وضعیتی معرفی می كند كه نه مالی دارد نه شغلی و لذا تقاضای صدور حكم به اعسار مطلق خود را دارد كه در نتیجه آن حتی به صورت اقساط نیز ملزم به پرداخت بدهی نمی باشد اما هرگاه مالی از او بدست آید با معرفی طلبكار، قابل توقیف است. چنانچه فرد به طور یكجا و یك باره تمكن پرداخت محكوم به و یا هزینه دادرسی را نداشته باشد ولی قادر به پرداخت قسطی آن باشد گفته می شود كه معسرنسبی است. اغلب دعاوی اعسار بدین گونه هستند فرد صرفاً ادعا می كند قدرت پرداخت یك جای محكوم به را ندارد اما با توجه به قدرت كار كردن و درآمد ماهیانه ای كه دارد، می تواند بصورت قسطی بدهی اش را پرداخت كند، كه به تشخیص دادگاه محكوم به پرداخت قسمتی از بدهی بصورت پیش پرداخت می شود و مابقی را در طی مدت معینی بصورت اقساطی پرداخت كند مانند اعسار از پرداخت یك جای مهریه زن توسط مرد كه دادگاه طبق رویه موجود در دادگاه خانواده، مرد را محكوم به پرداخت تعدادی سكه بصورت یكجا می نماید و سپس باید بصورت قسطی در قالب نیم سكه یا تمام سكه باقی بدهی خود را از بابت مهریه قانونی همسرش به او بپردازد.
هزینه های دادرسی شامل چه مواردی می شوند؟
هزینه های دادرسی از جمله راه های تامین بودجه مملکتی هستند و از طرفی وجود این هزینه ها مانع از طرح دعاوی واهی و بی اساس می شود. در نتیجه تا حدودی از ازدحام بی دلیل مراجع قضایی جلوگیری می شود. ممکن است هزینه های مذکور به قدری بوده که از عهده پرداخت شخص خواهان یا شاکی خارج باشد که در این حالت، موضوع اعسار از هزینه های دادرسی مطرح می شود. مقصود از هزینه دادرسی که در ماده 504 به آن اشاره شده است با توجه به ماده 502 قانون ایین دادرسی مدنی عبارتست از :
- هزینه برگهایی که به دادگاه تقدیم می شود
- هزینه قرارها و احکام دادگاه
علاوه بر اینها هزینه هایی مانند هزینه تمبر، دستمزد کارشناس، هزینه اجرای قرار معاینه، تحقیقات محلی و ...جزء هزینه ی دادرسی محسوب میشوند.
دادگاه صالح به رسیدگی در دعوای اعسار:
در خصوص دادگاه صالح رسیدگی به دعوای اعسار باید گفت، دادگاهی صالح است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد یا در اصلِ دعوا حکم صادر کرده است. اما اظهار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی با دادگاه نخستینی است که رای تجدیدنظرخواسته یا فرجام خواسته را صادر کرده است نه خود دادگاه تجدیدنظر یا مرجع فرجام. به طور کلی رسیدگی به دعوای اعسار هیچ وقت با دادگاه تجدیدنظر یا مرجع فرجام نیست.
اثبات اعسار:
در حقوق امامیه اصل بر تمکن است و در صورت ادعای خلاف آن، باید اثبات گردد. مدعی اعسار می تواند انواع دلایل را به دادگاه ارائه نماید و در مقام اثبات دعوی برآید. ماده ی 7 قانون نحوه ی اجرای محکومیتهای مالی در خصوص نحوه ی اثبات اعسار بیان میدارد که : در مواردی که وضعیت سابق مدیون دلالت بر ملائت وی داشته یا مدیون در عوض دین، مالی دریافت کرده یا به هر نحو تحصیل مال کرده باشد اثبات اعسار برعهده اوست مگر اینکه ثابت کند آن مال تلف حقیقی یا حکمی شده است در این صورت و نیز در مواردی که مدیون در عوض دین، مالی دریافت نکرده یا تحصیل نکرده باشد هر گاه خوانده دعوای اعسار نتواند ملائت فعلی یا سابق او را ثابت کند یا ملائت فعلی یا سابق او نزد قاضی محرز نباشد ادعای اعسار با سوگند مدیون مطابق تشریفات مقرر در قانون آیین دادرسی مدنی پذیرفته می شود.
شهود برای اثبات دعوای اعسار:
اعسار در محکومیت های مالی و جزایی عبارت از آن است که به موجب حکم دادگاه حقوقی یا کیفری در امر جزایی، شخص به پرداخت وجه، مال یا جزای نقدی در حق دیگری محکوم شود اما توانایی و تمکن پرداخت آن را نداشته باشد. در این حالت شخص برای اثبات ادعای اعسار، باید حداقل چهار شاهد به دادگاه معرفی کند که لازم است این شهود از وضع معیشتی و زندگی او مطلع باشند و در استشهادیه به مشخصات، شغل، نحوه گذران زندگی و عدم تمکن مالی مدعی اعسار شهادت دهند. در نهایت اگر شخصی بتواند اعسار خود را در دادگاه ثابت کند، می تواند از مزایای معافیت از تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی یا استفاده از وکیل بدون پرداخت هزینه استفاده کند.
بیان ماده 23 قانون اعسار درخصوص شهود اعسار:
در ماده 23 قانون اعساردر این خصوص آمده است که : مدعی اعسار باید شهادت کتبی لااقل چهار نفر از اشخاصی که از وضعیت معیشت و زندگی او مطلع باشند را به عرض حال خود ضمیمه نماید. اعسار از هزینه دادرسی باید به استناد استشهادیه دو نفر از افرادی که از وضعیت مالی معسر مطلع هستند، باشد. این دو نفر باید مدارک و شهادت خود را از بضاعت کم فرد در پرداخت هزینه دادرسی به دادگاه اعلام کنند.
ماده 506 قانون ایین دادرسی مدنی درخصوص شهود اعسار :
ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی در این خصوص بیان داشته است که :درصورتی كه دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت كتبی حداقل دونفر از اشخاصی كه از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می باشند به دادخواست ضمیمه شود. در شهادت نامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمكن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده و شهود منشأ اطلاعات و مشخصات كامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذكر نمایند. انتهای ماده 8 قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی بیان شده است که: در مواردی که بار اثبات اعسار برعهده مدیون است و نیز در مواردی که سابقه ملائت او اثبات شده باشد هرگاه مدیون بخواهد ادعای خود را با شهادت شهود ثابت کند باید شهادتنامه کتبی حداقل دو شاهد را به مدتی که بتوانند نسبت به وضعیت معیشت فرد اطلاع کافی داشته باشند به دادخواست اعسار خود ضمیمه نماید. شهادتنامه مذکور باید علاوه بر هویت و اقامتگاه شاهد، متضمن منشأ اطلاعات و موارد مندرج در ماده (۹) این قانون باشد.
شهود دعوای اعسار بایستی دارای چه ویژگی هایی باشند؟
ویژگی های شهود در ماده ۹قانون نحوه ی اجرای محکومیتهای مالی آمده است. شاهد باید علاوه بر ویژگی های عمومی شهادت، دارای خصوصیات این ماده باشد. ماده 9 این قانون بیان میدارد که : شاهد باید علاوه بر هویت، شغل، میزان درآمد و نحوه قانونی امرار معاشِ مدعی اعسار، به این امر تصریح کند که با مدیون به مدتی که بتواند نسبت به وضعیت معیشت وی اطلاع کافی داشته باشد، معاشرت داشته و او افزون بر مستثنیات دین هیچ مال قابل دسترسی ندارد که بتواند به وسیله آن دین خود را بپردازد.
امیدوارم از محتوای مسائل حقوقی نهایت استفاده را برده باشید و برای کسانی که دچار مشکل حقوقی هستند، میتوانید ارسال نمایید. همچنین برای مشاهده ی مطالب پر محتوای دیگر میتوانید به بخش آموزش ساعدنیوز مراجعه نمایید. از همراهی شما بسیار سپاسگزارم.
همه چیز درباره اعسار
