آشنایی با عمارت شمس العماره

شَمسُ العِماره یکی از بناهای تاریخی تهران، مربوط به دورهٔ قاجار و از شاخص ترین بناهای کاخ گلستان و برجسته ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است. که کار ساخت آن از سال ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۶ خورشیدی به طول انجامید که تاریخ بنایش (۱۲۸۴ قمری) را بحساب جمل «کاخ شاهنشاه» می نامند.دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است.شمس العماره دارای پنج طبقه و ۳۵ متر ارتفاع است که در زمان ساخت بلندترین ساختمان آن دوره در تهران بوده است و اولین ساختمانی بود که از فلز در سازهٔ آن استفاده کرده اند. کلیهٔ ستون های طبقات بالا و حفاظ ها چدنی هستند. پیش از ساخته شدن سردر باغ ملی، این ساختمان به عنوان نماد شهر تهران شناخته می شد.

تاریخچه عمارت شمس العماره

چهارمین پادشاه قاجاریان به نام ناصرالدین شاه، در سال ۱۲۸۲ دستور به ساخت بنایی در این منطقه را داد که به شمس العماره معروف شد. برخی از کارشناسان معتقدند که ناصرالدین شاه که سفرهای زیادی به نقاط مختلف دنیا مخصوصا کشورهای اروپایی داشت، همیشه از ساختمان های بلند و کاخ های خراشیده و سر به فلک کشیده اروپاییان تمجید می کرد. او پس از یکی از سفرهایش تصمیم گرفت که در محل زندگی خودش کاخی را بسازد که بلند و چند طبقه باشد.

به هر حال او در سال ۱۲۸۲ دستور به ساخت این عمارت داد و ساخت این بنای ۵ طبقه پس از طی کردن ۲ سال، در سال ۱۲۸۴ به اتمام رسید و توسط ناصرالدین شاه افتتاح گشت.

معماری شمس العماره

معماری شمس العماره به عنوان اولین برج بلند تهران و یکی از شاخص ترین بناهای کاخ گلستان، از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چراکه آغازگر معماری نوین و مدرن در ایران عصر قاجار بود. عمارت شمس العماره کاخ گلستان که در قسمت شرقی این مجموعه بنا شده، از هر دو حیث نمای بیرونی و تزیینات داخلی، بسیار جالب توجه، تماشایی و در ایران بی نظیر است. طراحی این بنای زیبا به شکلی انجام گرفته که با دو برج بلند در طرفین ساختمان، در ظاهر نمایی قرینه دارد. نکته جالب توجه اینکه در ساخت اولین بنای مرتفع پایتخت، از مصالح سنتی چون آجر، کاهگل و ساروج و برای تقسیم طبقات و سوار کردن طبقات بالاتر در شمس العماره، از شیروانی استفاده کرده اند. به جهت سرپا نگه داشتن این ساختمان بلند نیز، از خرپا کمک گرفتند و سطحی مسطح روی آن گذاشته و طبقه بعدی را سوار کردند. چنانچه ذکر شد بنا پنج طبقه دارد و پله هايی به ارتفاع ۴۰ تا ۴۵ سانتی متر، راه ارتباطی طبقات شمس العماره است که رفت و آمد از این پله های مرتفع کار آسانی نیست.

تزیینات داخلی شمس العماره نیز با گچبری ها، آینه کاری ها، کاشیکاری ها و نقاشی هایی دیدنی، متنوع و منحصربه فرد، از زیباترین اصول معماری ایرانی پیروی کرده و امروزه شهرتی جهانی دارد. ایوان و تالار شاه نشین با آینه کاری ممتاز و چشم نواز در طبقه اول شمس العماره قرار گرفته و اتاق های گوشواره که محل پذیرایی از مهمانان بیشتر بود، در دو طرف شاه نشین واقع شده اند. کف شاه نشین هم چون نمای این بنای زیبا، با کاشی کاری هفت رنگ به سبک قاجاری مزین شده و تصاویری از طبیعت اروپا و معماری غربی را به سبک ایرانی به نمایش می گذارد. شاه نشین ایوان بزرگی رو به حیاط دارد و شاه قاجار برای مراسم و تشریفات از آن استفاده می کرد.

در طبقات بالاتر اتاق های نشیمن و راهروهایی به چشم می خورد که کاربری موقت داشتند و برای تفریح یا صرف عصرانه مورد استفاده قرار می گرفت. در این طبقات دو اتاق در کنار هم وجود دارد که یکی محل تردد بود و پله های دسترسی به طبقات در آن قرار دارد و اتاق دیگر با در و پنجره ها به ایوان و پشت بام می رسد. طبقه آخر ساختمان را به عمارت کلاه فرنگی اختصاص داده اند که برخلاف سایر طبقات، با حفاظ های چوبی محکم ایمن شده و همان تزیینات فاخر و هنرمندانه و ظریف با گچ بری ها، آینه کاری ها، نقاشی های برجسته و کاشی کاری های هفت رنگ چشم را خیره می کند. می گویند شاه و زنان حرم سرا در بلندای کلاه فرنگی به تماشای شهر تهران می نشستند.

۱۰ سال پس از ساخت شمس العماره در تاریخ ۱۲۹۴ هجری قمری «محمد حسن خان اعتمادالسلطنه» در روزنامه ایران که از روزنامه های دولتی زمان خود بود، در وصف عمارت خورشید چنین می نویسد:

اولا عمارت شمس العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی این دولت جاوید شوکت است. تالارهای آئینه و ستون های بلند و بزرگ از مرمر و ازاره و پله ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی بالای عمارت دارد. چهل ذرع (۳۵متر) ارتفاع این عمارت است و دو برج دارد با یک مهتابی که روی برج ها نشیمن عالی ساخته اند. برای تفریح وقتی که بالای آن برج ها می روند شهر تهران و اطراف و کوه ها و صحراها کاملا پیدا و چشم انداز بسیار خوب دارد در کمال خوبی می توان دید حتی همه دره ها و آبشارهای کوه ها پیدا است و در این عمارت هم از اسباب و اشیای نفیسه بسیار است و ساعت بزرگی در بالای این عمارت است که صدای زنگ آن در اکثر مواضع شهر شنیده می شود.

پلان عمارت شمس العماره

معماری عصر قاجاریه از جنبه های متفاوتی قابل توجه است و این دوره را پس از ناصرالدین شاه، آغاز فصل نوین و مدرنی در معماری سنتی ایران می دانند. کاخ ها و عمارت های قاجار با عناصر تزئینی متنوعی آراسته شده اند و در این میان، شمس العماره با ویژگی های خاص خود، نظر هر بیننده ای را جلب می کند. عمارت خورشید را اولین سازه با اسکلت فلزی در ایران و اولین ساختمانی می دانند که تلفیقی از معماری سنتی و غربی را در طراحی آن لحاظ کردند. مهم ترین ویژ گی پلان عمارت شمس العماره، تعداد طبقات و شکل قرارگیری در و پنجره های مشبک چوبی در آن است.

ساعت شمس العماره

برج ساعت شمس العماره را مهم ترین و معروف ترین بخش این بنا و از مشهورترین ساعت های ایران معرفی می کنند. در میان همه اولین هایی که به نام عمارت شمس العماره کاخ گلستان ثبت شده، باید اولین ساعت عمومی پایتخت را هم اضافه کرد. ساعت شمس العماره در حدود ۱۵۰ سال پیش از این، نبض زمان تهران بود و تنها وسیله ای که پایتخت نشینان را از زمان آگاه می ساخت.

در تاریخ آمده که ناصرالدین شاه علاقه فراوانی به ساعت نشان می داد و در همه سفرهایی که به فرنگستان داشت ساعتی هدیه می گرفت و با خود به ایران می آورد. هم اینک نیز در کاخ گلستان حدود ۳۰ ساعت وجود دارد که بیشتر آن ها سوغات شاه قاجار از ممالک غربی است. در این میان، ساعت دو طرفه ای که بر بلندای کاخ شمس العماره نصب شده، پیشکش ملکه ویکتوریا به ناصرالدین شاه قاجار در اولین سفر فرنگ در سال ۱۲۵۲ بود. ساعتی که با هر چرخش عقربه هایش به زمان جدید، به همان میزان، صدا از ناقوس آن مخابره و به گوش می رسید.

ساعت شمس العماره اولین ساعت عمومی تهران بود که صدایش در تمام شهر شنیده می شد

صدای بلند ناقوس این ساعت که تقریبا از همه جای تهران شنیده می شد، به حدی بود که زندگی و آرامش کاخ نشینان و مردم شهر را مختل می کرد. به همین جهت ناصرالدین شاه دستور داد صدای آن را کم کنند و نابلدان با دستکاری ساعت، صدا را برای همیشه خاموش کردند. البته ساعت همچنان کار می کرد و زمان را از فراز شمس العماره به همگان نشان می داد. در پایان حکومت قاجار و آغاز عصر پهلوی اول بود که عمر ساعت تقریبا به سر آمد و روی ساعت ۶ و ۱۰ دقیقه یکی از روزهای سال ۱۳۰۴ متوقف شد.

این اتفاق حدود ۹۰ سال به طول انجامید تا اینکه بالاخره در سا ل های ۱۳۸۹، ۱۳۹۱ و ۱۳۹۷ شمسی، ساعت را تعمیر کردند و مدتی نیز فعال شد اما بار دیگر از حرکت باز ایستاد؛ اما در اولین ماه از بهار ۱۴۰۰، قدیمی ترین ساعت عمومی پایتخت دوباره بیدار شد و صدای زنگش به گوش تهران رسید. تعمیر مجدد این ساعت دو ماه طول کشید و به اهتمام شهرداری منطقه و هنر و تجربه استاد کهنه کاری با نام «محمد ساعتچی» عقربه های ساعت خورشید ساختمان های تهران، بار دیگر گردش زمان را اعلام کرد.

درباره این ساعت دوطرفه، داستان های فراوان و جالب توجه ای نقل می کنند. حتی بخش بزرگی از افسانه های شمس العماره را به ساعت آن نسبت می دهند. جعفر شهری در کتاب تهران قدیم در ارتباط با قسمتی از این افسانه ها می نویسد:

ساعت بزرگ دو طرفه ای بر بالای شمس العماره نصب شده بود که درباره صدای زنگ این ساعت می گفتند صدایی داشته که افراد در چهار فرسخی (۲۴ کیلومتر) آن، صدایش را به وضوح می شنیدند و بیمار با شنیدن صدای آن قالب تهی می کرده است.

کلاه فرنگی (سقف اتاقکی که ساعت در آن جاساز شده است) ساعت شمس العماره که همیشه بیرقی(پرچمی) بر فراز آن می جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی ها، از آن حرف می زدند. یکی اینکه در زوال حکومت محمدعلی شاه، روزی کلاغ ها بر بیرق حمله ور می شوند و با منقارشان آن را ریزریز می کنند. دو روز بعد محمدعلی شاه گریخته مشروطه خواهان غالب شده و سلطنت تغییر می کند.

دیگر اینکه دو جغد نر و ماده بودند که در محفظه این ساعت لانه داشتند و شایع بود که هر بار ظاهر شوند، سلطنت تغییر می کند. می گفتند در موقع کشته شدن ناصرالدین شاه ، سه روز از لانه بیرون آمده بودند که روز سوم شاه تیر خورده تاج و تخت به مظفر الدین شاه می رسد آنچه این شایعه یا حقیقت را بر سر زبان ها انداخت، بیرون آمدن و ظاهر شدن این دو جغد در روزهای ۱۶ تا ۱۹ شهریور ۱۳۲۰ بود. جغدها که بیرون آمدند مردم می گفتند خدا عاقبت پیدا شدن جغدها را به خیر کند، که متفقین به ایران حمله کردند، قحطی، کشتار و ناامنی همه جا را گرفت و شد آنچه قلم از بیانش عاجز است.

بخش های مختلف شمس العماره

• طبقه اول (شاه نشین): در بازدید از عمارت شمس العماره طبقه اول را خواهید دید که ایوان و شاه نشین در آن قرار گرفته است که آینه کاری های بی نظیرش شما را محسور و شگفت زده می کند. در ادامه اتاق های گوشواره در دو طرف شاه نشین واقع شده اند که آن ها نیز تزئینات قابل توجهی دارند. جالب است بدانید که اين طبقه بيشتر برای مراسم و تشريفات تدارک ديده شده بود و طبقات بالاتر به استفاده موقت و تفریحی اختصاص داشت. برای ورود به تالار اصلی از اتاق گوشواره استفاده می شده که در اصل نقش هشتی در خانه های ایرانی را ایفا می کردند که با گذشتن از این فضا وارد قسمت اصلی یا شاه نشین می شوید.
• اتاق های نشیمن: طبقات بالاتر شمس العماره شامل اتاق های نشیمن موقت و فعالیت هایی مانند خوردن عصرانه و راهروهای ارتباطی است و مجدد از طريق گوشواره ها می توان به طبقات ديگر ساختمان راه پیدا کرد. اين طبقات از طريق پله هايی به ارتفاع ۴۰ تا ۴۵ سانتی متر با هم ارتباط پيدا می كنند. به خاطر کجی که در بنا وجود دارد، در قسمتی كه عرض بیشتر است پله ها را قرار داده اند تا از بقیه فضا برای ساختن اتاق ها استفاده كنند. اتاق های بالاتر با استفاده از تكنيک مناره ساخته شده که قطر مناره ها در ابتدا زياد است و هر چه به سمت بالاتر می رويم از قطر آن كاسته می شود. دلیل این کار نیز اعمال وزن و فشار کمتر بر روی مناره ها است تا در صورت وقوع زلزله، بنا استحکام لازم را داشته باشد.
• کلاه فرنگی: به طبقات بالاتر که برویم، به جز طبقه آخر، دو اتاق در کنار هم قرار گرفته که یکی از آن ها برای رفت و آمد و جای گیری پله ها در نظر گرفته شده است که به وسیله در با اتاق های دیگر ارتباط پیدا می کند. اتاق ديگر نيز از طريق در و پنجره ها با ايوان و پشت بام در تماس است. خوب است بدانید که برای رفتن از یک طرف برج به برج دیگر باید از پشت بام گذشت که باعث اهمیت این موضوع و بام شده است. بعد از طی كردن پله ها و رسیدن به طبقه آخر حالا وارد کلاه فرنگی می شويم که با حفاظ های چوبی محسور شده است. در این طبقه نیز اتاق های کوچک با تزئینات مشبک، نقاشی و آینه کاری وجود دارند. هنگام دیدن نمای بیرونی ساختمان، سوراخ هایی روی آن مشاهده می کنید که علت وجود آن ها، استفاده از داربست های چوبی در زمان های قدیم است.

امکانات مجموعه کاخ گلستان

• چایخانه
• امکان عکاسی با لباس قجری
• سرویس بهداشتی
• نمارخانه

دسترسی به شمس العماره

همانطور که گفته شد این عمارت در مجموعه کاخ گلستان و در بخش شرقی آن قرار گرفته است. برای اینکه به این جا بروید راه های متفاوتی پیش رویتان است.

• می توانید توسط متروی تهران و سوار شدن به خط ۱، در ایستگاه ۱۵ خرداد پیاده شوید و به سمت شرق پیاده روی کنید تا به خیابان داور برسید. به سمت چپ و داخل این خیابان بشوید و کاخ گلستان را پیش رویتان خواهید دید.
• اتوبوس های پایانه میدان امام خمینی و قورخانه نیز خط هایی به این مسیر دارند.

در حال حاضر شما می توانید همه روزه از کاخ گلستان و عمارت شمس العماره بازدید نمایید.

ساعات بازدید از این مجموعه در نیمه اول سال (بهار و تابستان): ۹ صبح تا ۱۷:۳۰

ساعات بازدید از این مجموعه در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان): ۹ صبح تا ۱۶:۳۰

شما می توانید در موزه های شمس العماره، عمارت بادگیر، عکسخانه و مردم شناسی عکاسی کنید. البته عکاسی در این محوطه ها بدون استفاده از فلش و سه پایه دوربین مجاز است.برای اطلاعات بیشتر می توانید با روابط عمومی مجموعه کاخ گلستان ارتباط برقرار نمایید:

آدرس پستی: میدان پانزده خرداد، کاخ گلستان، جنب موزه مردم شناسی، طبقه همکف، روابط عمومی

شماره تلفن روابط عمومی: (داخلی۱۶۵) ۳۸- ۳۳۱۱۳۳۳۵

شمار تلفن مستقیم: ۳۳۹۵۶۶۶۲

آشنایی با عمارت عین الدوله ی تهران