جرم چیست؟
طبق ماده 2 قانون مجازات اسلامی: هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود. بر اساس این برای اینکه عملی جرم محسوب شود باید دارای ویژگی های زیر باشد:
اگر قانون گذار انجام عملی را در قانون منع کرده باشد، انجام آن عمل جرم محسوب می شود. مثلا قانون گذار سرقت را جرم می داند یعنی سرقت عملی است که انجام آن طبق قانون جرم است.
رفتار در این ماده هم شامل انجام دادن یک کار و هم انجام ندادن کار است. یعنی قانون گذار می تواند هم انجام دادن یک کار، مثل سرقت، را جرم بداند و هم انجام ندادن کاری ( ترک فعل ) را جرم بداند برای مثال اگر مادری از شیر دادن به فرزندش به قصد از بین بردن او خودداری کند، شیر ندادن مادر به بچه با این قصد، ترک فعلی است که قابل مجازات است.
بر اساس قانون عملی جرم محسوب می شود که قانون گذار برای آن مجازات تعیین کرده باشد. در واقع عملی جرم است که بتوان یکی از عناوین مجرمانه را به آن نسبت داد.
چند نکته مهم درباره مفهوم جرم
برای تحقق جرم نزد مقام رسیدگی کننده سه عنصر لازم است:
اول اینکه آن عمل در قانون جرم شناخته شده باشد.
دوم آنکه در خارج یعنی در عالم ماده اثری داشته
سوم اینکه نیت و قصد جرم وجود داشته باشد.
هر شخصی که مورد تعقیب قرار می گیرد با دانستن مطالب فوق می تواند از خود دفاع کند و مهم ترین عامل درجرم بودن عمل، قصد و نیت شخص است. انگیزه افراد در ارتکاب بزه متفاوت است، گاهی برای بردن مال غیر، اضرار مالی، هتک حرمت، ضرب و جرح و یا هر چیزی که شخص را به انجام و ارتکاب جرم می کشاند، می تواند انگیزه مجرمانه باشد که البته در جرایم مختلف متفاوت است. تحقق یک جرم زمانی ممکن است که ارکان وعناصر سه گانه مذکور با هم قابل احراز باشد، در غیر این صورت قابل اثبات نیست؛ به عنوان مثال اگر شخصی به قصد کمک به دیگری موجب بروز فعل مجرمانه شود، فقدان نیت باعث عدم تحقق جرم خواهد بود. در امور کیفری اصطلاحی داریم با این بیان که جهل به قانون، رافع مسئولیت نیست و مفهوم آن این است هرچیزی که طبق قانون جرم شناخته شده، نمی توانیم به بهانه ندانستن از زیر بار مسئولیت آن شانه خالی کنیم چون قانون پس از تصویب وانتشار آن قابل اجراست؛ بنابراین چه قوانین را خوانده باشیم یا از آن مطلع نباشیم، در آثار واجرای مجازات تاثیری ندارد. اصل بر اطلاع وآگاهی افراد جامعه از قوانین مصوب است واستثنایی ندارد.
عنصر قانونی جرم
عنصر قانونی به این معناست که تنها فعل یا ترک فعلی جرم محسوب می شود که در قانون برای آن مجازاتی در نظر گرفته شده باشد، یا به عبارتی قانون آن را جرم محسوب نموده و برای آن مجازاتی معین کرده باشد. این اصل «اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها» نامیده می شود؛ بنابراین هیچ جرمی وجود ندارد، مگر آنکه قانون آن را بیان کرده باشد. به این ترتیب این اصل تعیین مجازات از سوی اشخاص و سازمان ها و نهادهای دولتی و انتظامی را بی اعتبار می داند. در ایران اما اصل ۱۶۷ قانون اساسی و عرف موجود باعث شده است که در مورد رعایت این اصل تردید باشد.
کاربرد عنصر قانونی در جرایم و مجازات ها
مادامی که فعل یا ترک فعلی جرم شناخته نشده و برای آن مجازاتی تعیین نشده ولو اعمال مزبور زشت و ناپسند باشند قابل تعقیب و مجازات نیست. بنابراین فعلی مانند خودکشی یا خودزنی که در اسلام از گناهان کبیره است به دلیل اینکه در قوانین و مقررات جرم شناخته نشده قابل طرح و رسیدگی در محاکم دادگستری نیست. تعیین جرم از وظایف منحصر قانونگذار است. در اجرای این وظیفه قانونگذار بایستی بکوشد افعال یا ترک افعال مجرمانه را به صراحت و بدون ابهام تعیین نماید تا بعدا با تفاسیر مختلف از جانب قضات روبه رو نگردد. زیرا به کارگیری تعابیر مبهم راه را برای برداشت های شخصی و تفاسیر ناروا باز می گذارد. صراحت در بیان از اصولی است که مقنن در تشریع قوانین کیفری همواره باید به کار ببندد.
کاربرد دیگر آن است که حکم به مجازات یا اقدام تأمینی و تربیتی و اجرای هر یک از آنها حسب مورد نباید از میزان و کیفیتی که در قانون یا حکم دادگاه مشخص شده است تجاوز نماید و هر گونه صدمه و خسارتی که از این جهت حاصل شود در صورتی که از روی عمد یا تقصیر باشد حسب مورد موجب مسئولیت کیفری و مدنی است. بنابراین اصل قانونی بودن در اجرای حکم نیز باید رعایت شود. حتی حکم به مجازات دیگر در تکمیل مجازات اصلی (مجازات تکمیلی) بدون آنکه چگونگی آن در قانون تصریح شده باشد با اصل قانون بودن مجازات ها منافات دارد.
عنصر مادی جرم
عنصر مادی به معنای ظهور پدیده مجرمانه در عالم واقع است. جنایاتی که افراد در ذهن خود مرتکب می شوند هیچگاه جرم تلقی نمی شود. به همین جهت مجردِ قصد و تصمیم برای وقوع یک جرم کافی نیست.
عنصر معنوی
عنصر مجرمانه یا نیت مجرمانه قصد سوء فاعل جرم، اراده آزاد او در هنگام انجام عمل و قوه تمیز خوب و بد در شخصی است که عمل مجرمانه ای را مرتکب می شود. باید توجه داست که نیت با انگیزه تفاوت دارد. برای مثال این که رابین هود پول لرد ناتینگهام را می دزدید تا آن را به فقرا ببخشد، به معنای این نیست که او دزدی نکرده است. او هر چند نیت خوبی داشت اما در هر حال فعل ربودن را مرتکب می شد.