آشنایی با هنر ده یک دوزی

از رودوزی های سنتی و زیبای ایران « ده یک دوزی » می باشد و به نوعی از دوخت گفته می شود که هنرمند با استفاده از نخ گلابتون ده بار از یک نقطه، نخ و سوزن را عبور داده و دوخت را تکرار می کند. زمینه کار در این دوخت مشخص نیست؛ به نظر برجسته می آید و نمایانگر جلوه خاصی است که فوق العاده چشم نواز می باشد.

تاریخچه

با توجه به این که این رودوزی با نخ گلابتون دوخته می شود می توان نتیجه گرفت که با نخ گلابتون تاریخ مشترکی دارند. با توجه به تاریخ تمدن ایران باستان و گفته های « کریتوس رونوس » و مهرهای استوانه ای کشف شده در خزانه تخت جمشید می توان به این نتیجه رسید که ده یک دوزی از زمان هخامنشیان در ایران رایج بوده و در دوره های مختلف سیری تکمیلی داشته است.

در دوره اسلامی این هنر در تزئین پرده ها به کار گرفته شد. در تهیه و تزئین 12 تخته پرده خانه خدا در شوش و شوشتر و همچنین تزئینات پوشش ضریح ائمه اطهار (ع) و امامزاده ها این رودوزی زیبا به کار گرفته شده است.

دوران شکوفایی این هنر در دوران صفوی می باشد. از این دوره علاوه بر پرده های نفیس و سوزنی و بقچه ها، تابلوهایی بی نظیر به جا مانده که در موزه ها نگهداری می شوند و بیانگر توانایی هنرمندان و مجد این هنر می باشند. در این دوره هنرمندان، نام خود را بر روی کار سوزن دوزی می نمودند.

از دوران افشار و زند و قاجار نیز نمونه های بسیاری به جای مانده که بیانگر رواج و تنوع این دوخت در این دوران می باشد. شهرهای شوش، شوشتر، میناب، بندرعباس، اصفهان، کاشان، یزد، تبریز، تهران، قزوین، ارومیه، کرمان، استان آذربایجان غربی و بخش هایی از استان خوزستان از مراکز اصلی ده یک دوزی در این دوران بوده اند.

روش دوخت

• ساده : برای دوخت ساده، پس از نقش پردازی، ابتدا بخیه هایی در راستای هم در دور تا دور طرح می زنند. سپس از محل هر بخیه، ده بار نخ گلابتون را رفت و برگشت می دهند؛ یا اینکه نخ گلابتون را ده لا کرده و حالت داده و با بست هایی بر زمینه می دوزند.
• برجسته : برای برجسته سازی در ابتدا باید پس از نقش پردازی، نخ های پنبه ای با ابریشم خام و یا پنبه را به اندازه دلخواه روی طرح گذاشت و سپس به وسیله بست هایی آن را بر روی کار محکم کرد. سپس به ده یک دوزی پرداخته می شود که خود به دو روش انجام می شود:

1. روی برجستگی ها را با نخ گلابتون و عبور ده بار نخ و سوزن از یک نقطه، دوه یک دوزی می کنند.
2. نخ گلابتون را ده لا کرده، روی برجستگی قرار داده و با بست هایی نزدیک به هم، با نخ گلابتون یا نخ همرنگ گلابتون به زمینه می دوزند.

برای سطح های عریض در گلابتون دوزی نیز به شیوه ده یک دوزی عمل می کنند.

کاربرد ده یک دوزی

از این دوخت زیبا برای تزئین حواشی انواع لباس ها، سفره، پرده خانه خدا، پرده های نفیس، لبه پرده، بقچه، سوزنی، سجاده، تزئینات جعبه جواهر، کلاه ها، شب کلاه، تابلوهای تزئینی، جلد قرآن، رویه پشتی، دیوارکوب، مچ پیچ، سمبوسه، کیسه پول، قلمدان، قاب آیینه، جای مهر، روقوری، دامن، جای ساعت و ... استفاده می شود.

در اکثر موارد این دوخت با سنگ دوزی، پولک دوزی، مروارید دوزی، منجوق دوزی، شرفه دوزی، پته دوزی، ابریشم دوزی، سرمه دوزی، ملیله دوزی و نقده دوزی همراه می باشد.

مواد اولیه ده یک دوزی

• پارچه : معمولا پارچه هایی برای این دوخت انتخاب می شوند که تحمل دوخت مکرر را داشته باشند، مانند پارچه های اطلس، تافته، ترمه، مخمل، ماهوت، چلوار و کرباس.
• نخ : برای این دوخت از نخ گلابتون استفاده می شود. این نخ به صورت قرقره ای یا کلاف است که در اصطلاح به آن « توله » می گویند.
• سوزن و انگشتانه

سخن آخر

مراکز تولید ده یک دوزی را شوش، شوشتر، بندرلنگه، میناب، بندرعباس، اصفهان، کاشان، یزد، تهران، قزوین، ارومیه و کرمان نام برده اند.

آشنایی با هنر پوستین دوزی