فرم سونات چیست؟
قواعد سونات به استحکام قوانین فیزیک نیست اما به هر حال، ساختاری که در نخستین موومان هر سونات به کار می رود نظم و قاعده ای دارد (این نظم و قاعده در سمفونی نیز حاکم است، چون سمفونی اساسا سوناتی برای کنسرت است).در موسیقی دوره ی باروک این کلمه کاربرد های مختلفی در سبک، فرم و سازبندی در ذهن تداعی می کند. شمار حیرت آوری از آثار مهم موسیقی از دورهٔ کلاسیک تا سدهٔ بیستم در قالب فرم سونات (که گاه فرم سونات - آلگرو نیز نامیده می شود) ساخته شده اند.اصطلاح فرم سونات، به فرم یک موومان اشاره دارد و نباید با اصطلاح سونات، که برای نامیدن کل یک اثر چند موومانی به کار می رود، اشتباه شود. موومان تند آغازگر سنفونی ها، سونات ها و کوارتت های زهی کلاسیک اغلب فرم سونات دارند. این فرم، در موومان های کُند و موومان های تند پایانی نیز به کار رفته است.
از لحاظ تاریخی سونات از کجا و چگونه شکل گرفته است؟
"اصطلاح سونادا (sonada) برای اولین بار در سال ۱۵۳۵ و در مجموعه ای از آثار ساز لوت (سازی زهی می باشد) اثر لوئیس ده میلان به چشم می خورد. یکی از نخستین آثار مشهوری که این کلمه را در عنوان خود دارد سونات پیانو و فورته برای دو گروه سازهای بادی برنجی اثر جووانّی کابریلی است. بنابراین سونات در کاربردهای ابتدایی اش صرفا به معنای اثری بوده است که برای ساز نوشته شده باشد. یعنی در مقابل کانتات که به صورت عام به معنای اثر آوازی می باشد."(تاریخ موسیقی غرب،هیوم ام میلر)
در سال های ۱۶۰۰ الی ۱۶۵۰ کانتسوناهای سازی در چند قسمت، که از حیث تمپو و وزن یا یکدیگر تضاد داشتند تضنیف می شدند. این قسمت ها طویل تر و کم شمار تر شدند و سرانجام به صورت موومان هایی مجزا در آمدند و با رسیدن سال ۱۶۵۰ کانتسونا با سونات آمیخته شدند و اصطلاح اخیر جایگزین اولی گردید.
در موسیقی دوره ی باروک انواع سوناتها اعم از سونات کلیسا، مجلسی ،سوناتهای برج و سوناتهای کلاویه براساس ویژگی هایی وجود داشتند.
از لحاظ ساختاری سونات چه ویژگی هایی دارد؟
سونات براساس یک فرم سه تایی ساخته می شود. به اختصار در موسیقی می گویند در فرم ABA که به این معنی می باشد ابتدا یک تم معرفی می شود سپس گسترش تم و در نهایت همان تم تکرار می شود. نکته ی جالب فرم سونات این است که ساختارش نه تنها اجازه ی شکستن بسیاری از قوانین پایه ای تئوری موسیقی را می دهد بلکه به چنین کاری را تشویق می کند. مثلا در یک سونات شما اجازه دارید که گام و کسر میزان را در وسط قطعه تغییر دهید. بخش اول که همان تم اصلی قطعه را ارائه می دهد به نوعی این بخش شامل ملودی می باشد که بیشتر از بقیه ی قسمت ها در ذهن نقش می بندد.بخش دوم بازتابی از بخش اول می باشد. شبیه به بخش اول البته با کمی تغییرات می باشد.قسمت دوم (B) که بسط و توسعه می باشد به نوعی این قسمت طوری است که گویی متعلق به یک قطعه ی متفاوتی است.در این قسمت می توانید علامت سرکلید متفاوت و از همه مهمتر ایده ی موسیقیایی کاملا متفاوت از تم اصلی داشته باشید. معمولا این قسمت از سونات بسیار هیجان انگیز است. در واقع در این قسمت به سمت یک مفهوم جدید حرکت می کنیم.پس از قسمت بسط و توسعه (B) می رسیم به نقطه آسایش با تکرار تم، در این قسمت هر تغییری اعم از علامت سرکلید و کسر میزان برمیگردد به همان که در تم اولیه بود. در واقع قسمت نهایی سوناتها تکرار تم اول است.
یک موومان دارای فرم سونات از سه بخش اصلی تشکیل می یابد
فرم سونات فرمی سازی ست. ساختار فرم سونات شامل سه بخش اصلی است: ارائه تم ها (exposition)، بسط و گسترش(development)، و ارائه مجدد تم ها(recapitulation) این دیاگرام به طور تقریبی نشان می دهد این سه بخش چگونه کنار هم قرار میگیرند و نیز همچنین نشان می دهد که یک که موومان اول سونات کلاسیک چگونه نوشته میشود.
بخش ارائه تم ها (exposition)، که در آن تم ها نمایانده می شوند
درست در آغاز همه قطعاتی که در فرم سونات نوشته می شود ارائه تم ها قرار دارد. در بعضی مواقع مقدمه ای قبل از ارائه تم ها قرار دارد که به طور رسمی بخشی از ساختار قطعه حساب نمی شود.در بخش ارائه تم ها، تم اصلی قطعه ارائه می شود وهمچنین این بخش تونیک را نیز بنا می دهد.همانطور که سونات بخش های مختلفی دارد، بخش ارائه تم ها نیز خود دارای بخش های متفاوتی است، که به طور مختصر به چهار بخش تقسیم می شود: گروه-تم اول، گذار که پل یا قسمت انتقالی نیز نامیده میشود، گروه-تم دوم، کودا.
-
گروه-تم اول
گروه-تم اول که به اختصار با حرف نمایش داده میشود، شامل تم یا تم هایی است که همگی در مایه ی تونیک نوشته شده اند. (اگر قطعه در دو ماژور باشد، تمامی تم های این بخش در دو مازور بیان میشوند.)
-
گذار
در بخش گذار مایه ی قطعه از مایه اول به مایه دوم تغییر میکند.(مدولاسیون اتفاق میافتد.) اگر مایه اول ماژور باشد مایه دوم دومینانت آن است و اگر مایه اول مینور باشد، مایه دوم ماژور نسبی آن است.( برای مثال در مایه ی اولیه ی دوماژور، مایه ی دوم سل ماژور خواهد بود و در مایه ی اولیه ی دومینور، مایه ی دوم می بمل ماژور.)
-
گروه-تم دوم
در گروه-تم دوم یک یا چند تم از تم های گروه-تم اول دوباره اجرا می شود با این تفاوت که در این بخش در مایه دوم اجرا می شوند، و معمولاً، به طور کامل و دقیق تم های قبلی هستند اما با نت های زینت بیشتر، تزیینات بیشتر و یا با ریتمی متفاوت.
-
کدا (coda)
در بخش کدا، با یک کادانس کامل بخش ارائه تم ها به پایان می رسد، در مایه گروه-تم دوم. به طور معمول بعد از کادانس کل بخش ارائه تم ها دوباره اجرا می شود.
بخش بسط و گسترش (development)، که تم ها را پرداخت هائی نو می بخشد
بسط و گسترش بخش میانی یک قطعه در فرم سونات است این بخش در همان مایه ای شروع می شود که بخش ارائه تم ها با آن به پایان رسیده است. (آکورد پنجم تونیکی اصلی) و سپس به گامهای متعددی می رود. همچنین در این بخش تم یا تم هایی از بخش ارائه تم ها تکرار می شود که این بار با بسط و گسترش هایی همراه هستند. این به این معناست که تم ها در مایه های متفاوتی اجرا می شوند و یا شاید در یک مایه ی مینور و یا ساختار هارمونیک و یا ریتمیک متفاوتی دارند و تغییراتی از این قبیل.بسط و گسترش خاص ترین بخش هر قطعه در فرم سونات است.در حالیکه بخش ارائه تم ها و ارائه مجدد اتم ها تقریباً در قطعات مختلف یکسان هستند، بسط و گسترش استعداد خاص و استایل آهنگسازان را نشان می دهد. برای مثال بست و گسترش قطعه تنها حدود ۴۰ ثانیه طول می کشد و بسط و گسترش سمفونی بتهوون حدود ۵ دقیقه به طول می انجامد.
بخش ارائه مجدد تم ها (recapitulation)، که در بردارندهٔ بازگشت تم ها است.
بخش پایانی یک قطعه در فرم سونات ارائه مجدد تم هاست همانگونه که اسم این بخش بیان می کند اساساً این بخش تمهای اصلی که برای اولین بار در ارائه تم ها معرفی شدند را دوباره بیان می کند با این تفاوت که این بار گذاری به دومینانت یا در مینور به مدیانت نیست.در این بخش همه ی تم ها در مایه ای که قطعه با آن شروع شد، هستند. ارائه مجدد تم ها، مانند ارائه ی تم ها، با گروه-تم اولیه شروع میشود که این بخش نیز درمایه تونیک است. همانگونه که قبلا بود. بعد از آن بخش گذار است اگرچه که بیشتر این گذار مانند یک بسط و گسترش دومی است و معمولاً مواد موسیقیایی را به آن اضافه می کند که در بخش ارائه تم ها وجود نداشتند. و در آخر گروه-تم دوم قرار دارد اگرچه که این بار در مایه اولیه به جای مایه دومین اجرا می شود.اگر به طور کلی قطعه در مایه مینور باشد این گروه-تم دوم ممکن است در ماژور موازی تکرار شود تا به قطع پایان شادی ببخشد.زمانی که ارائه مجدد پایان می یابد، موومانی که دارای فرم سونات است نیز پایان می یابد. گاهی اوقات بخشی اضافه بعد از این بخش اجرا می شود که کدا نامیده می شود و این بخش از اجزای سونات شمرده نمی شود.با توجه به مطالب بیان شده اگر قطعه ای با پیروی از این قوانین نوشته شود، دارای فرم سونات است هر چند که تمامی قطعاتی که فرم سونات را دارند بطور دقیق از این قوانین پیروی نمی کند. آهنگسازان و هنرمندان بسیاری علاقه مندند و که سبک شخصی خود را با عوض کردن و یا شکستن بعضی از این قوانین نشان دهند.
واریاسیون، دگرگونی هایی در ساختار
در بعضی موارد ارائه تم ها تنها یک تم را داراست که از گروه-تم اول تا گروه-تم دوم تکرار میشود که به آن مونوتماتیک میگویند و این تم باید رابطه ای بین مایه ی تونیک و دومینانت ایجاد کند، به جای استفاده از یک یا چند تم برای هر مایه.شکل دیگری از ارائه تم ها زمانیست که ارائه تم ها به جای مدولاسیون کردن به دومینانت به مایه دیگری مدولاسیون پیدا میکند. بتهوون برای اینکه اغلب از این شکل از مدولاسیون استفاده میکرده ، مشهور است.برای مثال گروه دوم می تواند در مدیانت یا ساب مدیانت اجرا شود و یا حتی ماژور موازی یا مینور موازی .ارائه تم ها همچنین می تواند بیشتر از دو مایه اصلی داشته باشد و یا حتی می تواند تنها یک مایه اصلی داشته باشد.( اگر مدلاسیون درون قطعه اتفاق نیافتد.) در واریاسیون دیگری، ارائه مجدد تم ها گاهی اوقات در مایه ای به جز مایه اصلی ارائه تم ها اجرا شده است برای مثال در بسیاری از قطعات شوبرت ارائه مجدد تم ها در مایه ساب دومینانت است.
«مهتاب» و «آپاسیوناتا»، نام های دو سونات از بتهوون هستند (هرچند که این نامگذاری کار خود بتهوون نبوده است بلکه ناشران این اسم ها را انتخاب کرده اند). سونات های بتهوون، ماند سونات های آهنگسازان قبل و بعد از او، عناصر مشترکی دارند که به علت همین عناصر مشترک ما آن ها را سونات می خوانیم.
همه چیز درباره مهم ترین اصطلاحات موسیقی
