اصطلاحات موسیقی همانند الفبای زبان می مانند. موسیقیدانان برای اینکه در ارکسترها بتوانند باهم هماهنگ شوند و یا خودشان بخواهند نت موسیقی را به بهترین شکل و درست بنوازند، نیاز دارند تا با این اصطلاحات موسیقی آشنایی کافی را داشته باشند. بسیاری از نوازنده ها در نواختن قطعه شان بااینکه کاملاً خوب با هر نت آشنایی دارند دچار مشکل می شوند و هنگام نواختن، درست و روی ریتم نمی نوازند، همه این مشکلات ازآنجایی نشات می گیرند که اصطلاحات موسیقی را به خوبی نمی دانند.در این مقاله با مهم ترین و آکادمیک ترین بخش های مختلف موسیقی آشنا می شوید.
اصطلاحات موسیقی که در ارکستر به گوش شما می خورد
ارکِستر: یک از معروف ترین اصطلاحات موسیقی است که به مجموعه ای از نوازندگان و ساز هایی که باهم به اجرای قطعات موسیقی می پردازند، اطلاق می گردد. هر ارکستری، رهبر ارکستری هم دارد. رهبر ارکستر کسی است که به نوازندگان کمک و آن ها را هدایت می کند تا با یکدیگر هماهنگ شوند.
پارتیتور: نت نویسی ای که، نتِ تمام بخش های سازی و آوازی یک ارکستر بزرگ، ارکستر مجلسی(ارکستر کوچک تر) یا هم نواز های دیگر بر روی آن ثبت شده باشد و جلو روی رهبر ارکستر قرار دارد.
رپرتوار: در معنای لغوی یعنی فهرست یا جدول، اما در اصطلاحات موسیقی مجموعه قطعه های موسیقی است که تک نواز (یا خواننده) را برای رسیتال یا کنسرت آماده می کند. تعداد قطعه های موسیقی در رپرتوار، معمولاً زیادتر از قطعه هایی است که در برنامه ی رسیتال یا کنسرت اعلام می شود، زیرا ممکن است شرکت کنندگان پس از اتمام برنامه در عین تشویق، اجرای قطعه های دیگری را نیز طلب کنند.
سمفونی: در موسیقی کلاسیک، سمفونی به قطعه ایی ارکسترال گفته می شود که از چند بخش مجزا به نام موومان تشکیل شده باشد. هر سمفونی دارای فرم سونات است. فرم سونات در حقیقت همان فرم چهاربخشی یا چهار موومان است. قدمت آن به قرن هیجدهم میلادی در اروپا بازمی گردد. یوهان سباستین باخ، موتزارت، هایدن و بتهوون در شکل گیری آن تأثیر به سزایی داشته اند.
سونات: به قطعه موسیقایی گفته می شود که برای یک و یا گروه کوچکی از سازها نوشته می شود و در چند موومان اجرا می گردد. این اصطلاحات را استاد موسیقی از من خواسته بود که کنسرتو در لا مینور ویوالدی که در سه موومان ساخته شده است را به بهترین شکل ممکن بنوازم.
سوئیت: یکی از اصطلاحات موسیقی است که به مجموعه ای از قطعه های به هم پیوسته و مرتبط از موسیقی سازی یا ارکسترال است. این فرم موسیقایی در قرن چهاردهم میلادی از آمیختگی نغمه های رقص متولد شد و کم کم به مجموعه ای از پنج رقص، گاه به همراه یک پرلود، در اوایل قرن هفده تکامل یافت. موومان های سوئیت معمولاً به صورت موضوعی یا موسیقایی کاملاً همبسته اند.
اپرا: نمایشی آوازی با همراهی ارکستر که اغلب اثری طولانی است و همینطور تکخوان ها، گروه کر و بالرین ها به صحنه می آیند.
سَنکُپ (فرانسه: Syncope): اتصال کشش ضرب ضعیف به کشش ضرب قوی باعث جابه جا شدن تاکید ها در ضرب ها شده و قسمت ضعیف با تاکید بیشتری اجرا می شود. اینگونه موارد حالت خاصی را در موسیقی ایجاد می کند که به آن سنکپ می گویند.
اصطلاحات موسیقی که عمدتاً آن را در تئوری موسیقی می آورند
عبارت های پرکاربرد موسیقی زیادی وجود دارد که در اصل این نشانه ها و علامت ها به نت های موسیقی معنا داده اند. البته احتیاجی نیست تمام اصطلاحات موسیقی را حفظ کنید. می توانید به همان اندازه که با آن ها سروکار دارید به مرور حفظ کنید یا یک دایره المعارف داشته باشید. البته من به پرکاربردترین آن ها اشاره می کنم.
ریتم : یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی ریتم است که ریتم را می توان احساس حرکت در موسیقی دانست که تأکید قابل ملاحظه ای برنظمی تکراری و دورانی دارد و اختلاف قوت و ضعف ضرب ها را از آن می توان درک کرد. توسط ریتم است که می توان یک ملودی موسیقی را گوش نواز کرد
خطوط حامل: نت های موسیقی، علائم و نشانه ها همگی وقتی معنا پیدا می کنند که روی 5 خط موازی با فواصل یکسان قرار می گیرند. این خطوط در تمام صفحات موسیقی در چندین ردیف پشت سرهم و با فواصل یکسان کشیده شده اند. خطوط حامل، نت های موسیقی را بر روی خطوط و بین خطوط حمل می کند؛ ازاین رو، به آن ها «خطوط حامل» گفته می شود.بر روی خطوط حامل،نت ها، سکوت و خط اتصالی که دو یا چند نت را به هم متصل می کند، وجود دارد.
گام: توالی چند نت است که به ترتیب ارتفاع مرتب شده اند. گام ممکن است بالارونده یا پایین رونده باشد یعنی ارتفاع نت ها در آن به ترتیب صعودی یا نزولی مرتب شده باشند. معمولاً موقع شروع، نوازندگان با نواختن گام دست های خود را گرم می کنند. یکی از بهترین کتاب های ویولن که اتود و گام نوازی نام دارد، تمام گام های لازم را برای ساز ویولن گردآوری کرده است.
خط اتصال: یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی همان طور که پیشتر گفته شد، خط اتصال است. خطی کمانی شکل شبیه به خط اتحاد می باشد که در بالا یا پایین دو یا چند نت غیر هم صدا قرار می گیرد و صدای آن ها را به یکدیگر متصل می کند. در ساز های زهی آرشه ای نت هایی که خط اتصال دارند را با «یک آرشه» (بدون تغییر جهت آرشه) و در ساز های بادی و آواز با یک نفس اجرا می کنند.خط اتصال نت های هم نام و هم صدا را نیز به هم متصل می کند و به آن خط حامل می گویند و فرقی که وجود دارد به این شکل است که مقدار کِشِشِ زمانی آن دو نت را به یکدیگر پیوند می دهد و دونت به یک نت تبدیل می شوند. ارزش زمانی آن از ترکیب ارزش زمانی آن دو نت تشکیل شده است.
مایه یا تونالیته: مایه یا تونالیته شامل ردیف منظم و نا منظم صداهای یک گام است. هر اثر موسیقایی در مایه ی معینی ساخته می شود، مثلا مایه ی دو.به درجه های چهارم، پنجم و هشتم، درجه های تونال می گویند. یعنی درجاتی که تونالیته را تثبیت می کنند.به درجه های سوم، ششم و هفتم، درجه های مدال می گویند. یعنی درجاتی که با تغییر آن ها مدالیته (یعنی حالت و کیفیت) نیز عوض می شود.
سونوریته:ایجاد صدایی مطلوب و دلنشین از ساز(ها) و آواز را سونوریته یا پرآهنگی گویند و آن صدای مطلوب را سونور می نامند.
نیم پرده ی دیاتونیک: دو نت که هم اسم نیستند و نیم پرده فاصله دارند، نیم پرده ی دیاتونیک نامیده می شود.
نیم پرده ی کروماتیک: دو نت که هم اسم هستند و نیم پرده فاصله دارند، نیم پرده ی کروماتیک نامیده می شود.
فاصله ی ملودیک: اگر دو صدای فاصله به صورت پی در پی شنیده شوند، آن را فاصله ی ملودیک گویند.
فاصله ی هارمونیک: اگر دو صدای یک فاصله همزمان با یکدیگر شنیده شود، آن را فاصله ی هارمونیک گویند.
فاصله ی ساده: فاصله هایی که حدود آن ها از یک اکتاو بیشتر نیست. مانند فاصله دوم، سوم و هفتم.
فاصله ی ترکیبی: فاصله هایی که از یک اکتاو بیشتر باشند را فاصله ی ترکیبی گویند. با کم کردن مضارب 7 از فواصل ترکیبی، فاصله ی ساده ی آن به دست می آید. مثلا فاصله 18ام بنیه ی فاصله ی چهارم را دارد و به عبارتی دیگر فاصله ای درست است.
فاصله ی مطبوع کامل: فواصل اول، چهارم، پنجم و هشتم، فواصل مطبوع کامل و زیباترینِ فواصل هستند.
فاصله ی مطبوع ناقص: فواصل سوم و ششم که زیبا هستند ولی نه به زیبایی فاصله های مطبوع کامل.
فاصله ی نامطبوع: فواصل دوم کوچک، دوم بزرگ، هفتم کوچک، هفتم بزرگ، تمام کاسته و افزوده ها.
آشنایی با دیگر اصطلاحات موسیقی در سازهای زهی،مضرابی و کوبه ای
اصطلاحات موسیقی بسیار رایجی در سازهای زهی وجود دارد که بیشتر به طرز نواختن نت موسیقی شان برمی گردد، اینکه هر نت را باید چگونه با آرشه شان بنوازند و یا موقع انگشت گذاری چه کارهایی باید بکنند که کامل به توضیح آن می پردازیم.
ترمولو: اصطلاحی در موسیقی که به اجرای پشت سر هم یک نت، ترمولو می گویند و امروزه در دو گروه از ساز های مضرابی و ساز کوبه ای و زهی از آن دو مفهوم برداشت می شود. در ساز های مضرابی (مثل ساز تار، سه تار، گیتار) و کوبه ای (مثل تمبک، تیمپانی) به نت های کشیده ای که به صورت نت ریز اجرا می شود و در ساز های زهی به اجرای یک نت کشیده به صورت نت های چنگ، دولاچنگ و سه لاچنگ ترمولو می گویند.
تریل یا غَلت: نشانه ای است که اگر روی یک نت گذاشته شود، آن نت و نت بالاترش به صورت پی در باشد. trپی و نسبتاً تُند به اندازه طول زمانی نت اصلی اجرا می شود که علامت اختصاری آن در سازهای زهی مانند ویولن یا ساز ویولن سل، نتی که نوشته شده را نواخته و به سرعت نت انگشت بعدی را تند و پشت سر هم می نوازد.
تمپو: یکی از اصطلاحات موسیقی تمپو است که به سرعت اجرای یک قطعه موسیقی (یا قسمتی از آن) که از بسیار کند تا بسیار تند گسترش می یابد، گفته می شود. در یک نت موسیقی می تواند به ما بگوید که باید به تمپو اولیه که شروع کردیم برگردیم.
اصطلاحات موسیقی در گروه های کر و آواز
در بین خوانندگان یک ارکستر و یا گروه های آواز اصطلاحات موسیقی وجود دارد که با بیان این اصطلاح ها آن ها متوجه خواسته و منظور یکدیگر می شوند که شامل موارد زیر است:
آکاپلا: آکاپلا به موسیقی کرال بدون همراهی ساز گفته می شود. موسیقی کرال ساخته هایی است که توسط آهنگسازان برای آواز گروهی (یا گروه کُر) نوشته می شود.
تنور: نام بازه ای از صدا در موسیقی و گونه ای از صدای مردانه در خوانندگی و اپرا است.
در مطالعه هارمونی معمولاً چهار قسمت صدایی مورداستفاده قرار می گیرد، به نام های سوپرانو، آلتو، تِنور و باس. تنور به زیرترین نوع صدای مردان گفته می شود که دامنهٔ آن بر اساس کلید سل، از نُت دو زیرخط اول تا دو بالای خط پنجم است، با این تفاوت که صدا دهندگی آن یک اُکتاو بَم تر (از سوپرانو) می باشد. این نوع صدا در آواز مردان در موسیقی ایرانی اهمیت فوق العاده ای دارد و می توان گفت که بیشتر آوازخوان های مرد ایرانی صدایی از همین نوع را دارند. به عنوان مثال می توان از استادان طاهرزاده، دردشتی، تاج اصفهانی و شجریان نام برد.
رکوئیم یا مس رکوئیم: رکوئیم که به آن موسیقی مردگان هم اطلاق می شود، یک موسیقی آیینی برای آرامش مردگان در کلیسای کاتولیک است. رکوئیم این کلیسا ها یک قطعه مونوفونیک (تک صدایی) است که به وسیله گروه کر اجرا می شود، اما توجه آهنگسازان نامداری ازجمله موتسارت و وردی به آن، رکوئیم را به فرمی موسیقایی در موسیقی اروپا تبدیل کرد.
سوپرانو: یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی سوپرانو است که به بازه ای از صدا در موسیقی و گونه ای از صدای بسیار زیر (متضاد بَم) زنانه در خوانندگی و اپرا گفته می شود.
باس: یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی باس است. باس نام بازه ای از صدا در موسیقی و گونه ای که از صدای بسیار بَم انسان در خوانندگی و اپرا است.
فوگ (Fugue): ساختار موسیقایی کنترپوانی است که در دو یا چند صدا و بر یک درونمایه یا (سوژه) ساخته می شود.سوژه در ابتدا معرفی و تعریف شده سپس مجدداً در تمامی قطعه بار ها بازنوازی و تکرار می شود.این تکرار و توالی هر بار در درجه و گام های متفاوتی بیان می شود.
اصطلاح موسیقی که در سازهای سنتی به کار می رود
مقام: قبل از اینکه واژه دستگاه وارد موسیقی شود در تقسیم بند موسیقی ایرانی از مقام استفاده می شده است و به معنی ایستاده و بجای ایستادن است و این کلمه از قرن هشتم در فرهنگ موسیقی ما عمومیت پیداکرده است.
دستگاه : اصطلاحی است که یکی دو قرن اخیر در تقسیم بندی که از موسیقی ایرانی صورت گرفت جانشین مقام شده و از دو لغت دست و گاه تشکیل شده و به معنی قاعده ، قانون، روش، نوع ، تقسیم و نوبت است وگویا اولین بار این اصطلاح به وسیله مخبر السلطنه بکار رفته است.
نغمه : صدایی که از دستباز وتر ایجاد می شود یا صدایی که از زدن زخمه ای با ساز ایجاد می گردد که امروز تحت تأثیر از فرهنگ غربی آن را نت می گویند.
بُعد : یعنی فاصله و عبارت است از آغاز صوتی تا آغاز صوت دیگر
انواع بعد عبارت اند از بعد ذی الکل ، بعد ذی الخمس ، بعد ذی الاربع ، بعد طنینی ، بعد بقیه و بعد مجنب .
ایقاع : یا وزن عبارت است از چگونگی جابجا شدن صدها در زمان های محدود و نسبت های معین و انواع وزن ها عبارت از:
- هزج
- رمل خفیف
- رمل
- ثقیل ثانی
- خفیف ثانی
- ثقیل اول
- خفیف ثقل اول
مضراب : چیزی یا شیئی است با شکل های مختلف که با آن بر وترهای ساز زخمه می زنند و جنس آن ها مختلف است که در سنتور از مضراب سنتور، در تار و ساز سه تار از چوبی کوچک و یا ناخن انسان استفاده می شود
دَ ساتین : پرده هایی است که بر دسته سازه های زهی بسته می شود و انگشتان نوازنده روی آن ها قرار می گیرد و هرکدام از آن ها نام خاصی دارد.
پرده طنینی : طنینی را قوی یا مقوی گویند وآن عبارت است از فاصله یک پرده تا پرده بعد و هر دانگ موسیقی را به دو پرده و یک نیم پرده تقسیم می کنند مطابق تا سبابه و از سبابه تا به نصر .
دانک : یا ذی الاربع که از تقسیم گام یا ذی الکل به دست می آید بدین ترتیب که ذی الکل به دو ذی الاربع و یک بعد طنینی تقسیم می شود که این بعد طنین در انتهای دو ذی الاربع قرار می گیرد .
تحریر : صوتی آهنین است که معمولاً آوازخوان از آن استفاده می کند و در اثر عبور هوا از حنجره و برخورد با تارهای صوتی ایجاد می گردد.
فرم موسیقی چیست؟ و انواع آن کدامند؟
