آشنایی با مسجد تاریخی اعظم در قم

مسجد اعظم قم که به دلیل عظمت و بزرگی اش به این نام خوانده می شود، یکی از جاذبه های مذهبی اجتماعی شهر قم است که به دلیل اینکه محل درس مراجع مهمی بوده و هست از اهمیت به سزایی برخوردار است.

مسجد اعظم قم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام الله علیها) به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط استاد «حسین بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گردید. این مسجد به جهت بزرگی و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.

مسجد اعظم یکی از قدیمی ترین، بزرگترین و بی گمان زیباترین بنای تاریخی فقیه برجسته حضرت آیت الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی در قم است که همه روزه پذیرای جمعیت زیادی از زوار برای برپایی نماز می باشد. مرقد مطهر ایشان نیز در ضلع غربی مسجد اعظم بنا بر سفارش و وصیت ایشان واقع شده است. آیت الله علوی بروجردی سبط بزرگوار ایشان در این باره می فرمایند: این مکان قبلاً خانه کوچکی به مساحت ۶۰ متر مربع بود که از مال شخصی آیت الله بروجردی خریداری شده و بعد از مشخص نمودن محل دفن خود، باقی زمینها را وقف مسجد نمودند. و همیشه می فرمودند: “ازانجاکه این مکان راهروی ورود به حرم مطهر است، مرا در این مکان دفن کنید تا خاک کفش زوار، روی قبر من باشد.”مجاورت بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (ع)، معماری بی نظیر و تدریس درس های سنگین حوزه توسط مراجع بزرگ حوزه، از جمله عللی است که این مسجد عظیم را حائز اهمیت می کند.

این مسجد بزرگ که امروزه مرکزیت حوزه مقدسه است، دارای مساحت ۱۲ هزار متر مربع می باشد. عدم وجود مکانی برای برپایی نماز، مراسم اعیاد، وفیات و محصور کردن این بارگاه ملکوتی با قبرستان هایی در اطراف آن از انگیزه ساخت چنین مسجد باشکوهی توسط مرحوم آیت الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی خبر می دهد. آن مرجع تقلید بزرگ بر این باور بودند که “در جوار کریمه اهل بیت (س) باید مسجدی هم شأن مسجد گوهرشاد نسبت به بارگاه حضرت رضا (ع) وجود داشته باشد.” لذا مرحوم بروجردی در زمان حیات خود با تملیک و خریداری منازل و بازارهای اطراف حرم در سال ۱۳۳۳ کلنگ ساخت این مسجد را در محلی که محراب شبستان زیر گنبد است با دستان مبارک خود بر زمین می زنند.

این مسجد را مثلثی تشکیل می دهد که ضلع جنوبی آن در حدود ۱۲۰ متر و قاعده آن شاید به ۱۰ متر هم نمی رسد. اما با دقت نظر مرحوم حاج حسین لرزاده یکی از معروفترین معماران آن عصر است که این بنای باشکوه را با وجود چنین مشکلی، با این دقت نظر به انجام رساندند. ساخت این مسجد که در سال ۱۳۳۹ خاتمه می یابد، از معماری و کاشی کاری هنرمندانه ای برخوردار است.

تاریخچه مسجد اعظم قم

آیت الله بروجردی به حجت الاسلام محمدتقی فلسفی گفته بود که میل دارد قسمت غرب و جنوب غربی حرم حضرت معصومه (س) به خانه های مردم وصل نباشد و خانه های متصل به دیوار حرم خریداری شود. سپس در آن محل تا لب رودخانه، مسجد بزرگی بسازند تا حریم حرم مطهر محفوظ بماند. سه طرف صحن حضرت معصومه (س) به وسیله مدرسه فیضیه و میدان آستانه و خیابان صحن موزه احاطه شده بود و فقط یک طرف آن به مسافرخانه و خانه های شخصی منتهی می شد.

فقدان مکانی مناسب برای برپایی نماز، مراسم اعیاد، وفات و... از انگیزه های ساخت این مسجد بودند. بنا بر نقل قولی از آیت الله محمد فاضل لنکرانی، آیت الله بروجردی قصد داشت که در جوار حرم حضرت معصومه (س) مسجدی چون مسجد گوهرشاد بنا کند و پیش بینی او این بود که حوزه علمیه قم در درازمدت به فضایی وسیع و مناسب جهت برگزاری دروس حوزویان نیاز دارد و چه بهتر که این مرکز در کنار حرم و با نام مسجد باشد.

کلنگ بنای مسجد اعظم در سالروز ولادت حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در ۲۱ تیرماه سال ۱۳۳۳ هجری شمسی بر زمین زده شد و در سال ۱۳۳۹ به پایان رسید. مسجد اعظم در سال ۱۳۴۰ با اقامه نماز جماعت توسط حضرت آیت الله بروجردی افتتاح شد. با برگزاری درس خارج آیت الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ در مسجد اعظم، این محل به مرکزیت حوزه علمیه قم درآمد و بعد از ایشان نیز مراجع معظم تقلید، از جمله آیت الله العظمی امام خمینی (ره) و آیت الله العظمی گلپایگانی و دیگر مراجع حوزه، درس خارج خود را در این مسجد برگزار می کردند که به مرور زمان با استقبال اساتید و فضلای حوزه، درس های پرجمعیت سطح حوزه نیز در این مسجد برگزار شد.

مجموع هزینه های بنای مسجد حدود ۶ میلیون تومان بود که قسمتی از آن را آیت الله بروجردی تقبل کرد و بقیه با کمک های مردمی تامین شد. هزینه های مربوط به کاشی کاری های مسجد در آن زمان حدود دو میلیون تومان برآورد شده بود. بعد از رحلت وی، حجت الاسلام و المسلمین آقای محمد حسن طباطبایی بروجردی پسر بزرگوار ایشان کار نیمه تمام پدر را به پایان رساند.

طبق وقف نامه، تولیت مسجد و موقوفات آن در زمان حیات آیت الله بروجردی، با ایشان بود و پس از درگذشت وی، تولیت مسجد از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۶ هجری شمسی با سید محمد حسن طباطبائی بروجردی بود. تولیت مسجد از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۳ به سید صادق طباطبائی بروجردی واگذار شد.

در دهه آخر ماه مبارک رمضان سال ۱۳۷۱ شمسی با وجود شمار زیاد زائران و احساس نیاز به فضاهای بیشتر در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س)، طبق فرمان مقام معظم رهبری به تولیت آستان مقدس، با رعایت موازین شرعی و قانونی حائل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر حرم مطهر برداشته شد و به دنبال آن امور اداری و خدماتی آن بر عهده این آستان قرار گرفت.از رویدادهای مهمی که در مسجد اعظم قم اتفاق افتاده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دیدار آیت الله سید حسین بروجردی و محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی
• سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم پس از آزادی از حبس و حصر در تاریخ ۲۶ فرودین سال ۱۳۴۳
• اقامه نماز جماعت در ماه های پیش از انقلاب توسط آیت الله مرتضی حائری یزدی
• گردهمایی اعتراضی با حضور مراجع تقلید و علمای حوزه های علمیه قم در مسجد اعظم به مناسبت تخریب حرم عسگریین (ع) در سال ۱۳۸۴

انگیزه تأسیس مسجد اعظم قم

آیت الله بروجردی به محمدتقی فلسفی گفته بود که میل دارد قسمت غرب و جنوب غربی حرم حضرت معصومه (س) به خانه های مردم متصل نباشد و خانه های که در این قسمت وصل به دیوار حرم است، خریداری شود و در آن محل تا لب رودخانه، مسجد بزرگی ساخته شود تا حریم حرم مطهر محفوظ بماند.^[۱] سه طرف صحن حضرت معصومه به وسیله مدرسه فیضیه و میدان آستانه و خیابان صحن موزه احاطه شده و فقط یک طرف آن بود که با اتصال به مسافرخانه تاریک و تو در تو و بدنما و خانه های شخصی افراد، باعث نگرانی و ناراحتی عمومی بود. از سوی دیگر نبودِ مکانی مناسب برای برپایی نماز، مراسم اعیاد، وفیات و محصور کردن این بارگاه با قبرستان هایی در اطراف آن از انگیزه ساخت این مسجد بوده است؛ چنانچه خود آیت الله بروجردی بنابر نقل آیت الله محمد فاضل لنکرانی گفته بود که «بنا دارد در جوار حرم حضرت معصومه(س) مسجدی چون مسجد گوهرشاد بنا کند» و پیش بینی او این بود که حوزه علمیه قم در درازمدت به فضایی وسیع و مناسب جهت برگزاری دروس حوزویان نیاز دارد و چه بهتر که این مرکز در کنار حرم و با نام مسجد باشد. کلنگ بنای این مسجد در ۱۱ ذی القعده ۱۳۷۳ق.، سالروز ولادت امام رضا(ع) برابر با ۲۱ تیر سال ۱۳۳۳ش. طی مراسمی به زمین زده شد و در سال ۱۳۳۹ به پایان رسید. قسمتی از هزینه ساخت را آیت الله بروجردی قبول کرد و بقیه با کمک های مردمی تأمین شد.

مشخصات ساختمانی مسجد اعظم قم

مجموع مساحت مسجد تقریباً ۱۲۰۰۰ مترمربع است و کلیه ساختمان آن با بتون مسلح بنا گردیده ولذا این مسجد از نظر استحکام از بناهای کم نظیر اسلامی است. مسجد دارای چهار شبستان می باشد که مساحت شبستان زیرگنبد ۴۰۰ مترمربع و شبستان های جانبی آن هر کدام ۹۰۰ مترمربع است و در طرف شمال مسجد نیز شبستان زیر ساعت با مساحتی حدود ۳۰۰ مترمربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر یک از شبستان ها با سطح آن حدوداً ۱۰ مترمربع است. در ضلع غربی مسجد سرویس بهداشتی و وضوخانه مسجد و محلی برای استراحت خادمین احداث شده است. همچنین کتابخانه ای با دو سالن مطالعه و یک سالن مخزن در ضلع غربی صحن مسجد بنا گردیده است که درب ورودی آن در طرف راهرو ورودی مسجد اعظم قرار دارد.

مسجد به سبک معماری اسلامی بنا شده است که دارای گنبد بسیار بزرگی به قطر ۳۰ مترمربع و به ارتفاع ۱۵ مترمربع از سطح پشت بام و به ارتفاع ۳۵ مترمربع از کف شبستان می باشد و دارای گلدسته هایی بلند به ارتفاع ۲۵ مترمربع از سطح زمین است و دارای دو مأذنه به ارتفاع ۵ مترمربع می باشد و همچنین یک برج با ساعت زنگی بزرگ و زیبا در شمال مسجد قرار دارد که از چهار جهت دیده می شود.

این مسجد از نظر تزئینات و کاشی کاری و جلوه های هنر اسلامی از نمونه های مورد توجه کاشی کاری در قرن اخیر به شمار می رود. فرش های داخل شبستان ها از نوع قالی کرمان است که مخصوص مسجد بافته شده است. مخارج مسجد را عمدتاً مردم و تجار به عهده داشتند که مخارج ساختمانی آن را تا روز افتتاح که بالغ بر مبلغ ۶/۰۰۰/۰۰۰ تومان شد برخی نیز هزینه ساخت مسجد را تا ۱۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان اعلام کرده اند.

کتابخانه مسجد اعظم قم

آیت الله سید حسین بروجردی ابتدا قصد داشت کتابخانه مستقلی در شهر قم بنا کند اما موفق به این کار نشد. پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، از طرف فضلای حوزه پیشنهاد شد کتابخانه ای برای مسجد در نظر گرفته شود. وی در (۲۳ بهمن ۱۳۳۸ه. ش) دستور تأسیس کتابخانه بزرگ عمومی مسجد اعظم را برای استفاده عموم داد. از معمار مسجد، حسین لرزاده خواست، محلی را برای کتابخانه در نظر بگیرند. وی در ضلع غربی مسجد محلی را که قبلا به عنوان شبستان ساخته شده بود، به عنوان کتابخانه در نظر گرفت این کتابخانه دارای ۷۰۹۶ عنوان نسخه خطی، ۸۰۰۰ عنوان نسخه چاپ سنگی، ۲۰۰ عنوان کتاب چاپ سربی نفیس و بیش از ششصد و شصت نسخه مصوّر، رساله های عملیه و کتاب های درسی جدید در دوره قاجار است. در حال حاضر تولیت این کتابخانه به عهده سید محمدجواد علوی بروجردی نوه آیت الله سید حسین بروجردی است و اداره آن به عهده مدیریت حوزه علمیه قم است.

مرقد آیت الله بروجردی در مسجد اعظم قم

مرقد آیت الله بروجردی در ضلع غربی مسجد اعظم قرار دارد.مرقد آیت الله سید حسین بروجردی در ضلع غربی مسجد اعظم قرار دارد. بنابر نقل محمدجواد علوی بروجردی این مکان قبلاً خانه کوچکی به مساحت ۶۰ متر مربع بوده است که از مال شخصی آیت الله خریداری شده و بعد از مشخص نمودن محل دفن خود، باقی زمین ها را وقف مسجدکردند. آیت الله بروجردی گفته بود: «ازآنجاکه این مکان راهروی ورود به حرم مطهر است، مرا در این مکان دفن کنید تا خاک کفش زوار، روی قبر من باشد.

بخش های مختلف مسجد اعظم قم

• شبستان ها : مسجد چهار شبستان دارد که مساحت شبستان زیرگنبد ۴۰۰ متر مربع و شبستان های جانبی آن هرکدام ۹۰۰ متر مربع هستند. در طرف شمال مسجد نیز شبستان زیر ساعت با مساحتی حدود ۳۰۰ متر مربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر یک از شبستان ها حدود ۱۰ متر است. فرش های داخل شبستان ها از نوع قالی کرمان است که مخصوص مسجد بافته شده اند. در ضلع غربی مسجد نیز سرویس بهداشتی و وضوخانه و محلی برای استراحت خادمان قرار دارد.
• گنبد و گلدسته: گنبد بسیار بزرگ مسجد ۳۰ متر قطر دارد و ارتفاع آن از پشت بام به ۱۵ متر و از کف شبستان به ۳۵ متر می رسد. گنبد مسجد اعظم از داخل و خارج با تزیینات متنوع و کاشی کاری پوشیده شده است. این گنبد با مساحتی قریب به ۱۴۶۰ متر مربع، یکی از بزرگ ترین گنبدهای احداث شده در جهان اسلام است که کاشی کاری های زیبای آن در کنار دو گلدسته بزرگ به ارتفاع ۲۵ متر، نمونه بارزی از هنر اسلامی در قرن اخیر محسوب می شود و نگاه هر رهگذری را به خود جذب می کند.
• در منبت مسجد: دری دولنگه و بزرگ داخل مسجد قرار دارد كه كنده كاری شده و دارای گل ها و كتيبه های برجسته است. در قسمت بالای چارچوب آن این آيه به صورت خاتم كاری به چشم می خورد:انما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليومالآخر واقام الصلوة آتي الزكوة ولم يخش الاالله فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدينروی در همچنین به خط ريزی عبارت «تقديمی سيد جلال الدين بنی هاشمی طهران ۱۳۸۰» حک شده است.

کتابخانه مسجد اعظم قم

آیت الله سید حسین بروجردی ابتدا قصد داشت کتابخانه مستقلی در شهر قم بنا کند؛ اما موفق به این کار نشد. پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، از طرف فضلای حوزه پیشنهاد شد که کتابخانه ای برای مسجد در نظر گرفته شود. وی در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۳۸ هجری شمسی دستور تاسیس کتابخانه عمومی مسجد را صادر کرد. ایشان از معمار مسجد، حسین لرزاده خواست که محلی را برای کتابخانه در نظر بگیرد. وی مکانی را در ضلع غربی مسجد که قبلا به عنوان شبستان ساخته شده بود، برای کتابخانه انتخاب کرد و کار ساخت آن آغاز شد.

کتابخانه مسجد دو سالن مطالعه و یک سالن مخزن دارد که در ورودی آن در طرف راهرو ورودی مسجد اعظم قرار گرفته است. این کتابخانه عظیم امروزه از نظر نسخه های خطی یکی از معتبرترین و مهم ترین کتابخانه های ایران در جهت حفظ میراث فرهنگی شیعه محسوب می شود. در حال حاضر کتابخانه مسجد اعظم قم بیش از ۱۰۰,۰۰۰ کتاب چاپی و بیش از ۷۰۰۰ کتاب خطی دارد. نوارخانه، قسمتی از این کتابخانه است که ۴۵,۰۰۰ ساعت نوار از درس بزرگان حوزه در گذشته و حال در آن نگهداری می شود.

مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟