شهر ری، شهر امامزادگان است در بین آرامگاه های این شهر، زیارتگاه شاه عبدالعظیم (ع) که قدمتش به قرن سوم یعنی دوران صفوی، ایلخانی و قاجار می رسد در کنار آرامگاه امامزاده حمزه و امامزاده طاهر یکی از مشهور ترین مکان های زیارتی ایران و تهران است. بنای نخستین این آرامگاه را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم تعمیر اساسی کرد. بسیاری از نامداران ایران ازجمله ناصرالدین شاه قاجار (که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تخریب شد)، آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، ملا علی کنی و محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، شیخ محمد خیابانی، ستار خان، محمدتقی فلسفی و برخی حکام اردلان که از وابستگان پادشاهان قاجار بودند در کنار آرامگاه و رواق های اطراف، عمدتاً در باغ طوطی، به خاک سپرده شده اند.
چرا حرم شاه عبدالعظیم؟
- از مهم ترین اماکن مذهبی تهران و ایران است.
- آرامگاه یکی از نوادگان امام حسن (ع) است و برای شیعیان اهمیت زیادی دارد.
- بازار همجوار با این حرم، از جذابیت های آن به شمار می رود و حال و هوایی سنتی و متفاوت دارد.
آشنایی با حرم شاه عبدالعظیم
حرم شاه عبدالعظیم، آرامگاه عبدالعظیم حسنی، از نوادگان امام حسن (ع) است که در جنوب تهران و در شهر ری قرار دارد. این آرامگاه در در زبان عامیانه، شابدلعظیم خوانده می شود به قبله تهران شهرت دارد و دارای اهمیت مذهبی زیادی برای پایتخت و کل ایران است. دو امامزاده دیگر به نام حضرت حمزه و طاهر و همچنین، اجساد بسیاری از علمای دینی و افراد شهیر دیگر نیز در این مکان و در جوار ضریح و رواق های اطراف به خاک سپرده شده اند. قدمت حرم شاه عبدالعظیم به دوره های ایلخانی، صفوی و قاجار بازمی گردد و دارای مساحت بسیار و بخش های مختلفی است. خوب است بدانید که اکثر بخش های حرم در زمان قاجار ساخته شده اند.این آرامگاه آثار تاریخی از جمله صندق مرقد عبد العظیم که تاریخ ساخت آن به سال ۷۲۵ هجری قمری برابر با ۱۳۳۵ میلادی می رسد وجود دارد. همچنین دو لوحه کتیبه چوبی که در سال های ۸۴۸ هجری ساخته شده است اکنون روی یک در چوبی جدید تر نصب شده از دیگر اثار باستانی زیارتگاه شاه عبدالعظیم است.
اگر به زیارت این امامزاده رفته باشید در بزرگ چوبی بین رواق شمالی و مسجد زنانه نظرتان را جلب کرده این در تاریخی در سال ۹۰۴ هجری قمری به سبک دوره تیموری ساخته شده است تا قدمت و ارزش زیارتگاه را بیش از پیش نشان دهد.
حضرت عبدالعظیم حسنی (س) یکی مبارزان سیاسی زمان خود بود
حضرت عبدالعظیم حسنی (س)، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) است که با چهار واسطه، از نوادگان حضرت علی (ع) محسوب می شود. این امامزاده برجسته تهران در سن ۷۹ سالگی به دیار باقی شتافت. نسبت عبدالعظیم (س) به امام حسن مجتبی (ع)، از دلایل شهرت این شخصیت عظیم علمی، فرهنگی و جهادی به عبدالعظیم حسنی در بین مردم است. حضرت عبدالعظیم حسنی (س) یکی از عالمان، مجتهدان و شخصیت های بارز سیاسی و مذهبی در زمان خود بوده است.
در روایات آمده است که ملاقات حضرت عبدالعظیم (س) با امام هادی (ع) به خلیفه وقت گزارش داده می شود و این امر سبب شده تا خلیفه دستور تعقیب و دستگیری ایشان را صادر کند. حضرت نیز برای رهایی از زندان، به صورت ناشناس اقدام به رفت و آمد در شهرها و نقاط مختلف کرده تا سرانجام به شهرری می رسند. در آن دوران، شهر ری یکی از معتبرترین و مهم ترین سرزمین های شیعه نشین بود و همین امر سبب شد تا عبدالعظیم حسنی (س)، آن بلاد را برای سکونت انتخاب کنند. حضرت عبدالعظیم حسنی یکی از مهم ترین راویان شیعه است که بسیاری از احادیث معصومین را ثبت کرده و به نسل های بعدی انتقال داده است. دوران زندگی او مصادف با فشارهای حکومت بنی عباس علیه شیعیان بود و به همین دلیل او مدتی را به صورت پنهانی در میان مردم مدینه، بغداد و سامرا زندگی کرد.
بعد از وفات ایشان و زمان غسل با پیدا کردن کاغذی نسب ایشان با دستخط خودشان پیدا می شود. در همان زمان در کنار باغ سیبی دفن شدند که با توجه به وسیع بودن باغ ها در آن دوران، احتمال دارد که تا وسعت قابل توجهی از حرم مطهر عبدالعظیم حسنی (س)، مدفن سادات، شیعیان و ارادتمندان ائمه معصومین (ع) باشد.
معماری حرم عبدالعظیم (س)
حرم شاه عبدالعظیم در ابتدا تنها شامل یک صحن و بنای اصلی حرم بود اما به مرور زمان توسعه داده شد. بنای اصلی حرم چهار ضلعی است. تمام قسمت های داخلی حرم به هنر آینه کاری مزین است. در دوره قاجار، معماران ایرانی اقدامات بسیاری برای کاشی کاری و آینه کاری حرم انجام دادند. درب های منبت و خاتم، احداث مناره ها و تعمیر ضریح از دیگر تغییرات معماری دوران قاجار بود. در دوران انقلاب اسلامی نیز تغییراتی در معماری حرم ایجاد شد؛ تأسیس حوزه علمیه، تأسیس ایوان شرقی و شبستان های غربی و جنوبی از جمله اقدامات دوران معاصر بوده است.
ساختار گنبد در زمان شاه طهماسب صفوی به شکل کنونی درآمده و به دستور ناصرالدین شاه قاجار پوشش طلا روی آن کشیده شد. همچنین کتیبه هایی از اشعار و آیات قرآن از جمله «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آثاری است که به دستور این پادشاه قاجار روی گنبد ثبت شده است. گلدسته های بلند حرم شاه عبدالعظیم حسنی نیز در زمان قاجار ساخته شده است. مناره ها جز شاهکارهای منحصر به فرد معماری بناهای مذهبی و تاریخی ایران هستند که معمولاً بدنه آن ها کاشی کاری دارد. کاشی هایی به رنگ های فیروزه ای، آبی و طلایی که روی قسمت های آن نام های مقدس مذهبی دیده می شود. نمای گنبد اصلی و گنبدهای کوچک در کنار گلدسته های بلند از صحن ها یکی از آرامش بخش ترین صحنه هایی است که می توانید از صحن اصلی حرم تماشا کنید.
حرم حضرت عبدالعظیم در ابتدا فاقد ضریح بوده است
حضرت شاه عبدالعظیم در زمان زندگی خود به زیارت حرمی در نزدیکی سردابه محل اقامت خود می رفته و از آن به عنوان مقبره امامزاده حمزه یاد می کرده است. او در نزدیکی همین مقبره به خاک سپرده شد و بعد از مدتی دو مقبره در یک بنا قرار گرفت. با توجه به روایات، تا پیش از شاه طهماسب صفوی، مقبره شاه عبدالعظیم حسنی ضریحی نداشته و اولین ضریح این مجموعه را شاه طهماسب وقف کرده است. این ضریح چوبی بود و برای این روی مقبره قرار داده شد تا زائران مستقیماً با صندوق در تماس نباشند. این ضریح تا زمان فتحعلی شاه دست نخورده باقی ماند و تغییری روی آن ایجاد نشد. اما این پادشاه قاجار ضریح چوبی را با یک ضریح نقره جابجا کرد. ضریح نقره ای حرم شاه عبدالعظیم در دوران ناصرالدین شاه مرمت شد. اکنون ضریح روی پایه مرمری ۳۵ سانتی متری قرار دارد و بخش بالایی آن اشعار و کتیبه های قدیمی است که از زمان های گذشته باقی مانده است. در حال حاضر نیز ضریح جدید این امامزاده تحت نظر استاد فرشچیان و با ارائه مفاهیم فرهنگی در حال ساخت و تکمیل است.
صحن های حرم شاه عبدالعظیم
پادشاهان قاجار و صفویه سازندگان اصلی صحن ها و ایوان های حرم شاه عبدالعظیم حسنی بوده اند. مهم ترین صحن این حرم، صحن بزرگ آستانه است که در ضلع شمالی قرار دارد و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. برخی از صحن های داخل حرم نیز به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. کاشی کاری و آینه کاری صحن ها در زمان بازسازی ها و تزئینات حرم ساخته شده است و اکثر آن ها به دوران قاجار برمی گردد.
صحن های موجود در حرم شاه عبدالعظیم حسنی عبارتند از: صحن عتیق که اکنون با نام صحن امام حسن مجتبی (ع) شناخته می شود و در ضلع شمالی حرم قرار دارد. صحن باغ طوطی که اکنون با نام صحن امام حسین (ع) شناخته می شود و شمال غربی حرم قرار گرفته و مدرسه امین السلطنه نیز در آن واقع شده است و شبستان امام خمینی (ره) نیز در این صحن واقع شده است. صحن ناصری یا صحن ولیعهدی که اکنون با نام صحن کاشانی شناخته می شود و در غرب حرم قرار گرفته است. صحن باغچه علی جان در شرق حرم قرار گرفته است. صحن جنوبی نیز به نام امامزاده حمزه شهرت دارد.
مسجد جامع حرم شاه عبدالعظیم
مسجد جامع یکی از قسمت های اصلی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی است که در آن مراسم های مختلفی چون عزاداری امام حسین (ع، نماز روزهای عید، سخنرانی های مذهبی و… برگزار می شود. این مسجد جز بناهایی است که هنگام توسعه حرم در دوران قاجار ساخته شده و جدا از محوطه حرم مطهر نیست. این مسجد در ضلع شمالی محوطه حرم قرار گرفته و ورودی آن از صحن عتیق است.
موزه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (س)
قدمت زیاد حرم شاه عبدالعظیم باعث شده است که آثار باستانی و نفیس بسیاری در حرم و اطراف آن وجود داشته باشد. این موضوع باعث شد تا موزه ای به منظور نگهداری و حفظ این آثار تاریخی در حرم تأسیس شود. از طرف دیگر مردم، امیران و اشراف زاده های دوران مختلف اشیایی را به حرم اهدا کرده اند که برخی از آن ها به عنوان آثار نفیس ایران اسلام شناخته می شوند. در ابتدا این آثار در خزانه حرم نگهداری می شدند و از دسترس زائران به دور بودند. اما از سال ۱۳۸۱ موزه ای به وسعت سه هزار متر مربع در ضلع جنوب شرقی حرم راه اندازی شد. درب های آستان مقدس که قدیمی ترین آن ها مربوط به قرن ششم یا هفتم هجری قمری، قفل های فولادی و نقره ای دارای کتیبه که برای درب ها و ضریح های شاه عبدالعظیم، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر، حجّاری هایی که شامل سردر مرمری دارای کتیبه برجسته، سنگ مزار مقامات حکومت قاجار، سنگ یادبود مدرسه برهان و تکه های کاشی کاری حرم، آثار سفالی از هزاره چهارم قبل از میلاد تا پایان قرن سیزدهم هجری قمری از آثار موجود در موزه حرم شاه عبدالعظیم حسنی است.مجموعه نسخ خطی که شامل کتب و صحف و متون و فرامین دوران تاریخی مختلف است. برخی از آن ها جز نفیس ترین آثار ایران باستان و اسلام شناخته می شوند.
جاذبه های اطراف حرم
- باغ طوطی: بعد از زیارت حرم شاه عبدالعظیم می توانید گشتی در اطراف صحن بزنید. اگر از درب غربی صحن خارج شوید به یک قبرستان تاریخی می رسید. جایی که مردم شهرری از قدیم به آن باغ طوطي مي گفتند و حالا زائران حرم برای مشاهیری که در این محوطه دفن شده اند فاتحه می خوانند. ستارخان، شيخ محمد خياباني، قاآني شيرازي، قائم مقام فراهاني، آيت الله کاشاني، علامه محمد قزويني، حسينعلي ميرزا نصرت السلطنه، بديع الزمان فروزانفر، طيب حاج رضايي، محمدعلي رزم آرا و بسياري ديگر از کساني که نام شان بارها در تاريخ تکرار شده، در اينجا آرميده اند.وقتی در میان این قبرهای تاریخی قدم می زنید به یک سنگ قبر خشتي با حاشيه هايي سرخ رنگ می رسید که متعلق به ستارخان، مشروطه خواه بزرگ ايراني است. شما می توانید از حیاط زیبای این باغ منظره کل حرم را ببینید و از آنجا عکس یادگاری بگیرید.
- کاروانسرای شاه عباسی: حالا دوباره وارد صحن حرم شوید و این بار از در جنوب غربی میدان حضرت عبدالعظیم شهر ری به سمت کاروانسرای شاه عباسی بروید. این کاروانسرا که حدود هزار متر مربع مساحت دارد از موقوفات آستان شاه عبدالعظیم است و اكنون از آن به عنوان انبار استفاده می شود. با اینکه امکان ورود به این بنای تاریخی وجود ندارد، اما می توانید از بیرون معماری بنا را ببینید.
روایات مختلف درباره شاه عبدالعظیم
بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می کند که به او می فرماید: فردا یکی از اولاد من در باغ سیب در منزل عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی آن باغ را خرید و وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، آرامگاه وی به مسجد شجره یا مزار نزدیک درخت معروف است.
شیخ صدوق در باب زیارت مرقد وی، روایتی را نقل می کند که فردی از اهالی ری بر امام علی النقی(ع) وارد شد و گفت: به زیارت حضرت سیدالشهداء (ع) مشرف شدم. امام (ع) فرمود: ثواب زیارت قبر عبدالعظیم که نزد شماست مانند کسی است که قبر حسین بن علی (ع) را زیارت کرده است. صاحب بن عباد در رساله خود گفته: ابوحماد رازی گوید: خدمت حضرت هادی علیه السّلام رسیدم و از آن جناب مسائلی پرسیدم، هنگامیکه اراده کردم از محضر مقدّسش بیرون شوم فرمود: هرگاه مشکلاتی برایت پیش آمد کرد، آنها را از عبدالعظیم حسنی بپرس، و سلام مرا هم به او برسان.
آشنایی با حرم امام خمینی (ره)
