با هنر دواتگری و تاریخچه آن آشنا شویم

تاریخچه دواتگری

مردم نواحی بمپور، شهداد، تل ابلیس، تپه سیلک و تپه زاغه از حدود هفت هزار سال پیش با ساخت اشیای فلزی، به ویژه اشیای مسی آشنا بوده اند. پس از کشف فلزات دیگر، فلزکاران با افزودن قلع به مس آلیاژ سختی به دست آوردند و به دنبال آن عصر مفرغ آغاز شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال قبل از میلاد می رسد.

با تشکیل حکومت هخامنشی هنر فلزکاری تحول یافت و جایگاه ویژه ای در صنعت این دوره پیدا کرد. هنر فلز کاری در دوره سامانی هنری درباری بود که هنر مردمی را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. در اوایل دوره اسلامی استفاده از آلیاژهای مختلف رایج شد. در دوره صفویه علاوه بر آلیاژها، از آهن و فولاد نیز اشیایی نفیسی با تزئین طلاکوبی ساخته شد.
ساخت اشیای فلزی به روش سرد به «دواتگری» معروف است که شاید بتوان گفت از نخستین شغلهاست و سابقه چند هزار ساله دارد. در ابتدا دواتگران با کوبیدن یک قطعه سنگ بر روی فلز سرد، ظرف یا شیء ساده را می ساختند.

دواتگری در لغت به چه معناست؟

کلمه دواتساز و دواتگر از کلمه کهن نوشت افزاری به نام دوات که ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلم تراش بوده بدست آمده است.

دواتگر کیست؟

دواتگر به کسی اطلاق می شود که نسبت به فلز نقره شناخت کامل داشته باشد. و با خصوصیات آن به طور کامل اعم از کم کردن عیار، زیاد کردن عیار، لحیم کردن، ریخته گری و... آشنا باشد.

همان گونه که گفته شد، کلمه دوات از ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلم تراش بوده بدست آمده است. این قلمدان ها که اغلب روی آن بسیار خوب آرایش و تزیین شده بود جای خود را امروز به خودنویس های غربی داده اند. محصول عمده دواتگر امروزه سماور است و آن ظرفی است که در سده نوزدهم هنگامی که آشامیدن چای متداول شد از روسیه به ایران آمد. نوشابه معمولی که پیش از چای به کار برده می شد قهوه بود، هنوز هم چای خانه را قهوه خانه می گویند. سماور سازها هنوز یک نوع قهوه ریزی کوچک درست می کنند و حتی ظرف کوچکتری به نام قهوه جوش می سازند که گاهی اوقات آن را کتری می نامند.

یکی دیگر از محصولات دواتگران منقل است که در زمستان برای گرم کردن اتاق ها و پختن غذای مختصر از آن استفاده می کنند. بدنه منقل از تعدادی از ورقه های برنجی قلمزده یا ساده تشکیل شده است که به شکل چند ضلعی به هم متصل شده اند و آستر آن آجرهای نسوز است و زیر آن پایه های برنجی قرار دارد. یک نوع دیگر منقل دارای پنجره ای روی خاکستردانی است. این را منقل بخاری یا منقل فرنگی می نامند که درواقع بين منقل و اجاق فرنگی است. این منقل فرنگی به باد زدن احتیاج ندارد و آشپزهای بازار معمولا آن را به کار می برند. سماور سازها یک نوع اجاق آشپزی کوچک که با زغال گرم می شود و به اسم تاوه یا تابه معروف است نیز می سازند.

ابزار دواتگری

• انواع چکش: سنگین، نیم هلال کف تخت، چوبی، کف تک
• انواع سندان: کف قلوه، میخ نصفه ، نای کاس
• بوته (ظرف ذوب کردن مس و نقره در کوره)
• پرگار فلزی
• انبر
• سوهان معمولی و مویی
• قیچی
• گاز و مشعل
• فرچه
• دستگاه نورد و….

شیوه های ساخت ظروف در هنر دواتگری

ساخت اشیای فلزی به روش سرد به «دواتگری» معروف است که شاید بتوان گفت از نخستین شغلهاست و سابقه چند هزار ساله دارد. در ابتدا دواتگران با کوبیدن یک قطعه سنگ بر روی فلز سرد، ظرف یا شیء ساده را می ساختند. شیوه های ساخت ظروف در هنر دواتگری شامل : ساختن اشیاء به صورت یک تکه یا بدون درز؛ ساختن اشیاء با استفاده از دستگاه یا به روش خم کاری؛ ساختن اشیاء به صورت چند تکه یا درزدار

ساختن اشیاء به صورت یک تکه یا بدون درز

در این روش ابتدا ورق فلز را به شکل دایره ای که شعاع آن حداقل برابر ارتفاع ظرف مورد نظر است می برند، سپس مرکز آن را بر روی سندان قرار داده، با چکش از مرکز به طرف محیط، ضربه های یکنواخت و کنار هم، به صورت مارپیچ وارد می کنند تا ورق به شکل کاسه در آید. آن گاه آن را وارونه بر روی سندان گذاشته با ضربه هایی در پیرامون دهانه ظرف را جمع می کنند تا به شکل گلدان یا مشابه آن درآید.

ساختن اشیاء با استفاده از دستگاه یا به روش خم کاری

در این روش، هنرمند از دستگاهی به نام «سه نظام» استفاده می کند. به این ترتیب که همانند روش اول یک صفحه گرد فلزی می برد و آن را همراه با قالبهایی که از جنس چدن و به شکل ظرف ساخته شده، به دستگان می بندد و در حالیکه دستگاه روشن است و فلز و قالب را می چرخاند، با قلمهای فولادی به طول 50 سانتی متر، فلز را فشرده، بر روی قالب می خواباند. در نتیجه ورق فلز به شکل قالب در می آید.

ساختن اشیاء به صورت چند تکه یا درزدار

در این روش هنرمند ابتدا فلز را به شکل مستطیل می برد. طول و عرض این مستطیل برابر اندازه حداکثر محیط و ارتفاع ظرف مورد نظر است. سپس لبه دو ضلع رو به روی هم را با چکش به حدی نازک می کند که به نصف قطر اولیه برسد. پس از اینكه لبه ظرف می کاهد، در قلمزنی و تزئین، مشکلاتی ایجاد می کند. بنابراین بیشتر قلمزنان ترجیح می دهند از ظرفهای یک تکه یا بدون درز استفاده کنند.

مراحل دواتگری و شیوه کار شیراز

دانه های نقره ابتدا به صورت ساچمه های ریز و در سایزهای گوناگون بوده که دارای عیار ۱۰۰ است و از آنجا که عیار ۱۰۰ بسیار نرم و شکل پذیر بوده، باید برای مناسب کردن آنها برای کار، آنها را با مس ذوب کرده و مخلوط نمود. تا عیار آن کم شود. عیار مناسب برای دواتگری در شیراز ۹۲ و در اصفهان ۸۴ است.

پس از مخلوط این دو، با دستگاه نورد ورقه نقره برای کار درست می شود. و بسته به نوع کار در قطع بزرگ و کوچک و در اشکال متفاوت مانند گرد و مستطیل ساخته می شود. پس از آن ورقه ساخته شده را با چکش ها و سندان های گوناگون شکل می دهند. این شیوه دواتگری مخصوص شیراز است. برای ساخت یک ظرف هنرمند دواتگر یک ورقه نقره را بر می داشته و با چکش و ضرب، آن را به شکل مورد نظر در می آوردند. در حالی که در دیگر شهرهای ایران من جمله اصفهان اینگونه نبوده و ظرف به صورت یکپارچه ساخته نمی شده است.

پس از شکل دادن به کار، آن را به قلمزن می سپارند تا نقش مورد نظر را بر روی آن اجرا نماید. اثر پس از قلمزنی شدن کمی تغییر فرم پیدا می کند. به همین دلیل باید مجددا آن را نزد دواتگر ببرند تا ناصافي ها و تغییر شکل آن را که زیر دست قلمزن ایجاد شده رفع نمایند. همچنین در صورت نیاز به دسته، لبه و یا پایه قسمت های مذکور را به آن لحیم می کنند.

کاربرد دواتگری

سینی، دوری (بشقاب بزرگ)، کاسه، آیینه و شمعدان از انواع وسایلی است که با شیوه دواتگری ساخته می شوند.

آشنایی با قلمزنی، هنر حکاکی با دست بر روی فلزات