باغستان‌ سنتی قزوین و جاذبه های آن!

شهر قزوین تا چند دههٔ پیش در حلقهٔ سبزی از انبوه درختان بادام و پسته و بوته‌های انگور قرار داشت. باغستان سنتی، که قدمت آن به استناد تاریخ مکتوب به بیش از هزار و صد سال و به گمان بسیاری به دوران ساسانی می‌رسد، به وسعت حدود 4000 هکتار شهر را دربر گرفته بود. نقشه‌ای که از شهر قزوین و باغستان در سال 1915 میلادی ترسیم شده‌است، نشان می‌دهد که 100 سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود شش برابر مساحت شهر بوده‌است. این در حالی است که بر اثر توسعهٔ بدون برنامه و نامتوازن شهر، جمعیت قزوین در دهه‌های اخیر چندین برابر شده و وسعت باغستان تقریباً به نصف، تقلیل یافته‌است.یکی از مشهورترین ارجاعات تاریخی در این مورد، مربوط به سفرنامهٔ ناصرخسرو است که قزوین را «شهری در میان باغ» توصیف می‌کند.باغستان بسیار داشت؛ بی دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغات نبود.

باغستان، همچنین مجموعه‌ای ارزشمند از رفتارها و سنن مردم این سرزمین را در خود جای داده‌است. به عبارت دقیق‌تر، باغستان به عنوان اساسی‌ترین عنصر اکوسیستم قزوین، رفتار انسان‌ها را در این منطقه شکل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده‌است و به همین اعتبار در سال 1393 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در مسیر ثبت جهانی قرار دارد.

معرفی باغستان سنتی قزوین

باغستان سنتی شهر قزوین میراث ارزشمند نیاکان و ساکنان این شهر در طول تاریخ و نمونه‌ای از کشاورزی سنتی پیشینیان به شمار می‌رود که تا امروز به حیات خود ادامه داده است و همچنان در زندگی اهالی شهر قزوین حضور دارد. عمر این باغستان بیش از 1000 سال است و هم‌اکنون درختان 300 تا 400 ساله پسته زیادی در آن وجود دارد.

باغستان قزوین حدود 2,600 هکتار وسعت دارد و به‌صورت دایره‌ای اطراف شهر قزوین را احاطه کرده است. این باغ‌ها بیش از 10 هزار قطعه هستند که هر یک با مرز خاکی مجزا شده‌اند و پلاک ثبتی با مالکیت خصوصی دارند.

باغ‌های قزوین که در طول تاریخ نقش مهمی در اقتصاد شهر داشته‌اند، توسط پنج رودخانه‌ فصلی و سیلابی به نام‌های ارنزک، دیزج، وشته، دلی چای و زویار آبیاری می‌شوند و علت اطلاق کلمه «سنتی» به این باغستان، استفاده از روش سنتی آبیاری موسوم به «غرقابی» است. باغستان‌ به آبخوانی وسیع می‌ماند که با آب جاری و سیلاب پنج رودخانه فصلی در فصول زمستان و بهار در کرت‌هایی به ارتفاع متوسط یک متر، در یک یا دو نوبت غرقاب می‌شود. اکنون به‌علت توسعه شهر و برداشت آب این رودخانه‌ها، باغستان‌ سنتی قزوین با مشکل کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

باغستان به‌عنوان اساسی‌ترین عنصر اکوسیستم قزوین، رفتار انسان‌ها را در این منطقه شکل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده‌ است. همین موضوع باعث شد تا در سال 1393 در فهرست آثار ملی به ثبت برسد و در مسیر ثبت جهانی قرار بگیرد. با اینکه باغ‌های سنتی قزوین، سرمایه پایدار این منطقه هستند، با رویکرد غلط مدیریت شهری به‌شدت مورد تخریب و تهدید قرار گرفته‌اند. یکی از این موارد در 14 خرداد 1401 رخ داد؛ زمانی که گروهی از عوامل اجرای پروژه کمربندی شهر با ادوات و دستگاه‌های شهرداری قزوین به باغستان سنتی این شهر حمله و چندین درخت سبز و بارور بادام و پسته کهنسال را نابود کردند تا پروژه پل امام رضا به قوت پیش برود.

تاریخچه باغستان سنتی قزوین

شهر قزوین تا چند دهه پیش در حلقه سبزی از انبوه درختان بادام و پسته و بوته‌های انگور قرار داشت. باغستان سنتی که قدمت آن به استناد تاریخ مکتوب به بیش از 1100 سال و به گمان بسیاری به دوره ساسانی می‌رسد، به وسعت حدود 4,000 هکتار شهر را در بر گرفته بود. نقشه‌ای که از شهر قزوین و باغستان در سال 1915 میلادی ترسیم شده‌ است، نشان می‌دهد که 100 سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود 6 برابر مساحت شهر بود. توسعه بدون برنامه و نامتوازن شهر باعث افزایش جمعیت قزوین در دهه‌های اخیر شده و وسعت باغستان تقریبا به نصف رسیده است.

در سفرنامه‌های بسیاری از باغستان‌ قزوین به‌عنوان بهشتی زیبا و پربار یاد شده است. زکریا بن محمد بن محمود قزوینی (605– 683) در کتاب آثارالبلاد با دقت به ساختار طبیعی شهر قزوین می‌پردازد و در مورد باغ‌های قزوین می‌گوید:

قزوین شهری است مشهور و آبادان، در دشتی پهناور، با خاکی پاکیزه و باغ‌ها و درختان بسیار با بنیادی نیکو ساخته شده و در آن دو شهر است، یکی در میانه‌ی دیگری. شهر کوچک را شهرستان می‌نامند، بارو و دروازه‌ها دارد و شهر بزرگ محیط بر آن شهر کوچک است و آن را نیز بارو و دروازه‌ها است. بستان‌ها شهر بزرگ را احاطه کرده‌اند و کشتزارها محیط بر باغ‌ها و رزستان‌ها هستند.

نحوه آبیاری باغستان

دلیل اینکه به این باغستان‌ها، باغستان سنتی قزوین گفته می‌شود این است که این باغ‌ها به‌صورت سنتی یعنی به‌صورت غرق آبی، آبیاری می‌شوند. در قدیم باغات مذکور به‌وسیله آب 5 رودخانه به نام‌های ارنزک، دیزج،وشته،دلی چای و زویار آبیاری می‌شدند. اما امروزه به دلیل توسعه شهرها و افزایش جمعیت و درنتیجه نیاز به آب توسط افراد حاضر در روستاهای بالادست، باغستان ذکر شده با مشکل کم‌آبی مواجه شده‌ است.

در کتاب مینودر در خصوص آبیاری باغستان‌های ذکر شده، آمده است که: این باغ‌ها آب‌هایشان از دو رودخانه به نام دیزج و ارنزک تأمین‌ شده که این رودها از دره‌های شمالی بوده و سرچشمه آن‌ها از کوه‌های شمال قزوین است. پس از آب شدن برف‌ها، این دو رودخانه جاری‌شده و به هر یک از باغات آب می‌رسانند.این عمل تا 70 روز پس از بهار ادامه داشته و باغبانان و دهخدایان ملزم هستند که تمام باغ‌های حوزه مسئولیت خود را سیراب کنند. این روش سالی یک‌بار انجام می‌گیرد و با همین یک‌بار زمین‌های این منطقه حاصلخیز و میوه‌هایشان مرغوب می‌باشد.

ویژگی باغستان سنتی قزوین

باغ‌های بومی یا سنتی، باغ‌های میوه‌ای هستند که اکثرا در بیرون حصار شهر قرار گرفته‌اند. شهر قزوین همواره مورد تهدید سیلاب‌های رودخانه‌های مجاور بوده است. این باغ‌ها به‌دلیل طراحی خاص خود توانایی جذب سیلاب‌ها را در داخل خود داشته‌اند و علاوه بر حفاظت شهر سبب سرسبزی و طراوت شهر می‌شدند. باغستان علاوه بر نقش دفاعی در برابر سیل، منبع اقتصادی و محل اشتغال اهالی شهر بود.

وجود باغستان سنتی در سه طرف شهر، دمای شهر را حدود چهار تا 6 درجه کاهش می‌دهد. در فصول گرم این میزان کاهش دما می‌تواند اثر بسیار مهمی در مصرف بهینه انرژی برای وسایل سرمایشی داشته باشد.از دیگر ویژگی‌های این باغستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• الگویی پایدار از کشاورزی طبیعی، تاریخی و فرهنگ باغداری بی‌نظیر و روش مدیریت ویژه سنتی

• جذب آب رودخانه‌های فصلی و سیلاب‌های آن‌ها و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی

• واحد تولیدی و اقتصادی برای ساکنان شهر

• میراث کشاورزی و موزه تنوع زیستی

• پالایش هوای شهر

• زیبایی محیط و منظر شهر

• ایجاد محیط تفریحی برای اهالی شهر

محصولات باغستان سنتی قزوین

باغ‌های اطراف قزوین دارای درختان مثمر نظیر پسته، بادام، زردآلو، انگور و گردو است که با یک نوبت آبیاری در زمستان و بهار، میوه‌های شیرین و خوشمزه‌ای تولید می‌کنند. عمده محصول تولیدی در باغستان بدون استفاده از سم و کود و به‌صورت ارگانیک هستند. پسته سبز مشهور قزوین، انگور شاهانی و زردآلو محمدرضایی از میوه‌های شاخص باغستان سنتی قزوین به شمار می‌آیند.درختان و بوته‌های غیرمثمر که تماما مقاوم به خشکی و شرایط نامناسب محیطی هستند، در این باغستان وجود دارند.

بهترین زمان بازدید از باغستان سنتی قزوین

باغستان سنتی قزوین در هر فصلی شکوه خود را دارد؛ در بهار با شکوفه‌هایش، در تابستان با سرسبزی دلپذیرش، در پاییز با جلوه هزاررنگ و در زمستان با منظره برفی به استقبال گردشگران می‌رود. با این حال، بهترین زمان بازدید از این باغستان را می‌توان بهار و تابستان دانست.