خانهٔ قوام یا باغ نارنجستان قوام، در دورهٔ قاجار محل اقامت حاکم شیراز بود. این عمارت توسط چند نسل از خاندان قوام پی ریزی، احداث و تکمیل شد. لقب «نارنجستان» هم از درختان نارنج حیاط این عمارت می آید. امروزه این مکان با عنوان موزهٔ نارنجستان در اختیار دانشگاه شیراز قرار دارد. خانهٔ قوام بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی مورد استفادهٔ مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی، تحت سرپرستی آرتور اپهام پوپ، ایران شناس معروف بود.
در سال های اخیر زیرزمین ضلع شمالی تعمیرات اساسی شده و به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفته که در آن اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می شود. قوام السلطنه در سال ۱۲۵۲ ه.ق به حکومت فارس منصوب گردید و در محله سکونت خویش (محله بالاکفت) اقدام به احداث ابنیه تاریخی و سکونتی نمود که به شکل گیری مجموعه قوام منجر گردید. این مجموعه که در بین عامه مردم به باغ قوام معروف است به واسطه نام بنای بیرونی خود امروز به نارنجستان قوام معروف است.
خاندان قوام چه افرادی بودند؟
برای گفتن و نوشتن از نارنجستان قوام شیراز، باید کمی به گذشته سفر کنیم و خلاصه یک ماجرا در دل تاریخ را برایتان تعریف کنم. ماجرای ما از دوران زندیه شروع می شود که نه نارنجستان قوامی وجود داشته و نه خاندان قوام! در دوران زندیه، شخصی به نام حاج ابراهیم خان کلانتر اعتماد الدوله شیرازی به لطفعلی خان زند، حاکم سلسله زندیه خیانت کرد؛ این خیانت موجب آسان شدن روال به تخت نشستن آقامحمدخان قاجار و ازبین رفتن حکومت زندیه شد.
آقامحمدخان به خاطر همکاری حاج ابراهیم خان، حکومت شیراز را به او سپرد. حاج ابراهیم خان کلانتر هم تمام اطرافیان خود را در راس مقام های حکومتی قرار داد. این حاکمیت تا دوران فتحعلی شاه ادامه پیدا کرد تا اینکه در همین دوران علیه فتحعلی شاه کودتا شد. این اتفاق فتحعلی شاه را به ابراهیم خان بدبین کرد و باعث شد دستور قتل او و تمام اعضای خانواده اش را صادر کند. در این بین فقط علی اکبر، یکی از پسرهای ابرهیم خان به خاطر ابتلا به بیماری سیل از این قتل خانوادگی جان سالم به در برد و به طرز عجیبی دوباره سلامتی خود را از این بیماری کشنده به دست آورد.
بعدها فتحعلی شاه در سفر خود به شیراز، طی صحبتی که با علی اکبر داشت، متوجه ستمی که در حق او کرده بود شد و برای جبران این کار، به او لقب قوام الملک داد. با این تغییر نام کامل علی اکبر به (علی اکبرخان قوام الملک اول) تغییر کرد و والی شیراز شد.
بخش بیرونی خانه قوام هم شامل نارنجستان قوام می شد که معمولا از آن برای برگزاری مهمانی، جشن و کارهای رسمی اداری استفاده می شد. بخش اندرونی و بیرونی به اندازه یک کوچه از هم فاصله داشت و از طریق یک تونل زیرزمینی به هم متصل می شد.
بنای نارنجستان قوام خانه شخصی محمدرضاخان قوام الملک سوم بود که به پسرش، قوام الملک چهارم و سپس به قوام الملک پنجم، ابراهیم خان قوام الملک پنجم رسید. این دوره هم زمان با دوران سلطنت رضا شاه پهلوی بود که رضا شاه تمام القاب را از روی اسامی اشخاص حذف کرد. ابراهیم قوام این باغ و بنا را برای انجام فعالیت های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا کرد و خود سه سال بعد از دنیا رفت. این پایانی برای نام و خاندان (قوام الملک) بود اما باغ نارنجستان قوام همچنان پابرجا باقی ماند.
چرا باغ نارنجستان قوام؟
- یکی از زیباترین و مشهورترین باغ های ایرانی ست
- باغ نارنجستان قوام شیراز یکی از دیدنی های معروف استان فارس است.
- موزه ای در این باغ است که اشیای اهدایی پروفسور پوپ، ایران شناس آمریکایی، را می توانید در آن ببینید.
- هفت هنر ایرانی در آن به کاررفته است و همین موضوع ارزش این باغ را دو چندان می کند.
تاریخچه باغ نارنجستان قوام
مجموعه قوام بین سال های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به دستور علی محمد خان قوام ساخته شده و از دو قسمت بیرونی (موزه نارنجستان) و اندرونی (خانه زینت الملوک) تشکیل شده که به وسیله تونل به هم مرتبط هستند. این بنا به عنوان دارالحکومه یا محل انجام امور سیاسی، نظامی و دیدار با نمایندگان دولت های خارجی مورد استفاده بوده است. بنای نارنجستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به دانشگاه شیراز اهدا شد و در فاصله سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی، در اختیار موسسه آسیایی، به سرپرستی «پروفسور آرتور اپهام پوپ»، ایران شناس مشهور قرار داشت.
معماری باغ نارنجستان قوام
کل مساحت این مجموعه ۳,۵۰۰ متر مربع است و ساختمان های آن که در دو ضلع شمالی و جنوبی واقع شده اند، زیربنایی معادل ۹۴۰ متر مربع دارند. از دیگر بناهای موجود در این مجموعه می توان به حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب خانه قوام (خانه عراقی ها)، اندرونی قوام (منزل زینت الملوک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان) و حمام اختصاصی قوام اشاره کرد. البته در گذشته اصطبل و زنجیرخانه و بازارچه ای هم در این مجموعه وجود داشت که در اثر احداث خیابان لطفعلی خان زند از بین رفته اند.
پلان قدیمی باغ نارنجستان قوام
- این دو ساختمان توسط معماران و هنرمندان شیرازی با استفاده از هنر هایی از قبیل آیینه کاری، منبت کاری، نقش پردازی، آجرکاری، معرق کاری، حجاری، گچ بری، مقرنس کاری و... تزیین شده اند. با ورود از زیر ساختمان جنوبی و فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی، با محوطه ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل روبه رو می شویم که به ساختمان اصلی بسیار پر رنگ و نور و آیینه کاری شده منتهی است.
- با گذر از این محوطه به ساختمان اصلی و ایوان شکوه مندش می رسیم. در سمت چپ قهوه خانه قرار دارد. برای ورود به ساختمان و ایوانش چندین پلکان از دوطرف ایوان تعبیه شده است که طراحی آن ها بسیار زیبا و هنر مندانه است.
- در اطراف و پشت ایوان اتاق های کوچکی وجود دارند که با ورود به آن ها درون دریایی از هنر معرق و آیینه کاری غوطه ور خواهیم شد. در این اتاق ها وسایل و مبلمان تاریخی مربوط به همان دوران چشم نوازی می کنند. سقف اتاق های مجاور بیشتر از جنس چوب با نقش و نگارهایی زیبا بر آن است؛ ولی با ورود به اتاق اصلی مجاور ایوان، رنگ های منعکس شده از آیینه کاری سقف، چشمانتان را خیره خواهد کرد.
- سرتاسر اتاق اصلی و ایوان از آیینه کاری بی نظیر آن دوره پوشیده شده و توجه به تمامی جزئیات این اثر به روزها و حتی هفته ها زمان نیاز دارد. تالار اصلی که به تالار آیینه یا شاه نشین معروف است، از طریق یک پنجره چوبی هلالی با دریچه های ارسی به ایوان مرکزی مرتبط می شود. دیوار های این تالار سراسر آیینه کاری شده اند.
- روی بخش بالایی شومینه ای از جنس سنگ مرمر یکپارچه، دو تصویر قرینه از قوام الملوک سوم حجاری شده است. ایوان مرکزی با دو ستون سنگی بزرگ که برای برگزاری مراسم مختلف مورد استفاده بوده، دارای سقفی بلند و یکپارچه است. این سقف را با آیینه کاری و نقاشی های زیبا آراسته اند. وجود آیینه های بزرگ روی دیوار های تالار و ایوان، مناظر دیدنی را از محوطه باغ، حوض و آب نما منعکس می کند.
- در جلوی ایوان، حوضی زیبا با تک فواره اش ما را به شکوه دوران اوج این اثر می برد. در زیرزمین این بنا موزه اشیای عتیقه نارنجستان قرار دارد که متشکل از مجموعه زیبا و ارزش مندی از ظروف، سکه ها، تابلو ها، کاشی کاری ها و... از دوره های مختلف تاریخی ایران است.
علت بازدید از نارنجستان قوام
هنرهای به کار گرفته شده در اکثر جاذبه های شیراز واقعا بی نظیر و متحیر کننده هستند. در نارنجستان قوام نیز هنرهای متعددی در دیوار و سقف و پنجره و ... خودنمایی می کنند و با زیبایی شان همه بازدید کنندگان را مجذوب خود می نمایند. هفت هنر سنتی ایران شامل گچ بری، آینه کاری، معرق کاری، منبت کاری، نقاشی های سنتی، آجرکاری و حجاری در عمارت نارنجستان قوام شیراز به کار رفته اند و با جذابیت فوق العاده شان همه را مات و مبهوت می کنند. همین ویژگی از دلایل عمده و اصیل بازدید گردشگران از نارنجستان قوام است.همچنین، همان طور که از نام مجموعه پیدا است، درخت های نارنج محوطه حس دلنشین و زیبایی به باغ و عمارت نارنجستان بخشیده اند. در فصل بهار عطر شکوفه های نارنج تمام بازدید کنندگان را مست و مدهوش می کند. لذت قدم زدن در محیط نارنجستان قوام بسیار خاطره انگیز و فراموش نشدنی است.ساختمان اصلی یا شمالی نارنجستان قوام دارای دو طبقه بوده و شامل زیرزمین می باشد. برا رفتن به داخل ایوان و ساختمان از پله های دو طرف ایوان و خود ایوان باشکوه می توان استفاده کرد. اتاق های داخل ساختمان به شکل متقارن در دو طرف ایوان قرار دارند. آینه کاری های سقف ایوان بسیار زیبا و چشمگیر هستند و در تمام اتاق های عمارت نارنجستان قوام گچ بری و آینه کاری به کار گرفته شده است. تالار آینه یا شاه نشین یکی از قشنگ ترین بخش های مجموعه نارنجستان قوام بوده و دیوار و سقف آن با هنر آینه کاری مزین گردیده است. بالای شومینه دو حجاری قرینه وجود دارند که تصویر قوام الملک سوم نیز به روی آن ها نصب شده است. سنگ هایی که در شومینه و کف اتاق به کار رفته اند، از تبریز، شیراز و یزد آورده شده اند. این سنگ ها با منعکس شدن به روی آینه های بزرگ تالار، تصویر باغ و حوض منظره تماشایی به وجود می آورند. برای اسکان مهمانانی که به باغ نارنجستان قوام آمده اند، چهار اتاق در طبقه دوم در نظر گرفته شده اند.
ستون های ایوان ساختمان جنوبی که رو به باغ قرار دارد، از جنس چوب منبت کاری شده هستند. گچ بری های ایوان ساختمان جنوبی بسیار هنرمندانه هستند و فرشینه شدن کف ایوان با کاشی های سفید و آبی فوق العاده جذاب می باشند. عمارت های زیادی از جمله حیاط مرکزی و خانه عرقی ها که محل عرق گیری بوده، در نارنجستان قوام وجود دارند. بنای حمام گچینه نیز که از طریق تونلی به نارنجستان قوام راه دارد، جزو حمام های تاریخی شیراز بوده و در حال حاضر بازدید عمومی ندارد.
البته که نادیده گرفتن عرقیجات شیراز و عطر و بوی آن ها غیرممکن است. برای این که از این عطر و بو و عرقیجات بی نصیب نمانید، بهتر است به قهوه خانه و شربت خانه سمت چپ ساختمان اصلی نارنجستان قوام سر بزنید.
دسترسی به نارنجستان قوام
با استفاده از اتوبوس می توانید به ترمینال ولیعصر بروید و با کمی پیاده روی به باغ نارنجستان قوام برسید. با ماشین شخصی بایستی از چهارراه نمازی مسیرتان را به سمت شرق ادامه دهید. همچنین، ایستگاه مترو ولیعصر به نارنجستان قوام نزدیک است. گردشگرانی که از تهران برای تفریح و دیدن جاذبه های شیراز به این شهر سفر کرده اند می توانند با خرید بلیط هواپیما شیراز تهران به شهر خود برگردند.
آرامگاه خواجوی کرمانی کجاست؟
