آناهیتا فرشته و نگهبان آب، فراوانی، زیبایی و باروری در نزد زرتشتیان است و این ایزدبانو دارای مقامی بلند و ارجمند است. معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور یکی از شهرهای استان کرمانشاه قرار دارد. مسیر راه همدان به کرمانشاه امروزی از ضلع غربی محوطه معبد می‌گذرد. معبد آناهیتا در فاصله 94 کیلومتری از کرمانشاه واقع شده است. کنگاور شرقی‌ترین شهر استان کرمانشاه به شمار می‌رود که فاقد فرودگاه و راه‌آهن است. فاصله تهران تا کنگاور به حدود 530 کیلومتر می‌رسد. معبد آناهیتا روی تپه‌ای رو به دشت کنگاور قرار دارد. این معبد برای ستایش پاکی و پرستش فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران، ساخته شده است و برخی آن را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز، پادشاه ساسانی می‌دانند. معبد آناهیتا دومین سازه بزرگ سنگی ایران محسوب می‌شود که در سال 1310 در فهرست ملی آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. هرچند در گذر زمان بر اثر ناآگاهی و سهل‌انگاری و همچنین زلزله‌ای که در سال 1336 رخ داد، آسیب بسیاری به این معبد رسید که دیگر قابل جبران نیست. با این وجود هنوز می‌توان شکوه گذشته پر فروغ را در آن مشاهده کرد. حتی امروزه توجه چندانی به این بنا نمی‌شود و خطر و آسیب زیادی آن را تهدید می‌کند. این بی‌توجهی از طرف مردم نیز صورت می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که نقاشی‌ها و نوشته‌های یادگاری روی سنگ‌ها و ستون‌های آن به چشم می‌خورند.
اولین سنگ‌بنای این معبد در عصر هخامنشیان بنا شد و ساخت آن تا دوره‌های بعدی ادامه پیدا کرد و در دوره ساسانیان به اتمام رسید. این ساختمان پس از ورود اسلام به ایران بسیار تغییر کرد و در ضلع شمال غربی آن امامزاده ابراهیم، مسجد و بازاری ساخته شد. در بررسی‌های مختلف، بقایایی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی در محوطه معبد پیدا شد که نشان می‌دهد این مکان در این دوره نیز مورد استفاده قرار داشت. در طول زمان مردم که از سرگذشت، اهمیت و ارزش معبد آناهیتا اطلاعی نداشتند، به‌تدریج خانه‌های خود را در این محوطه بنا کردند تا اینکه شکل اصلی آن به فراموشی سپرده شد. به‌دلیل گذشت چندین قرن از ساخت معبد آناهیتا و وقوع حوادث طبیعی یا تخریب‌های انسانی سهوی و عمدی، به‌طور دقیق نمی‌توان در مورد تاریخ ساخت، نوع کاربری و فضای معماری آن اظهار نظر کرد. در هر صورت، برخی از محققان به تبعیت از نوشته‌های مورخان ایرانی و عرب سده سوم هجری قمری به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم قبل از میلاد و عده دیگر آن را به سده اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند. سیف‌الله کامبخش‌فرد،کاوشگر بنا، آن را متعلق به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی می‌داند و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی معرفی کرده است.
در محوطه جنوبی بنای سنگی، دیوارهایی آجری کشف شد که معماری متفاوتی نسبت به بنای سنگی معبد داشتند و زمان ساخت آن‌ها با زمان ساخت بنای اصلی یکسان نبود. این دیوارها قسمتی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی بودند و شکل کاملی از یک شهر را داشتند که از واحدهای مسکونی، کارگاه‌های کوره‌پزی سفال یا حمام، لوله‌کشی آب‌رسانی و فاضلاب تشکیل می‌شدند. کاوشگران در دیواره شرقی محوطه معبد آناهیتا، گورهای باستانی متعلق به دوره پارت‌ها را کشف کردند. در این گورها، تابوت‌هایی به‌شکل قایق قرار داشتند که به احتمال زیاد نمادی از سفر به دنیای مردگان به شمار می رفتند. مردگان به حالت طاق‌باز با دستانی به موازات بدن و صورتی رو به پرستشگاه پیدا شده‌اند. این مرده‌ها در تابوت، پیه‌سوزی به‌همراه داشتند که ظاهرا چراغ راهشان در سفر به دنیای مردگان بوده است. همچنین در این تابوت‌ها سکه‌ای زیر سر مردگان وجود داشت که احتمالا دستمزد موکل سفر به سرزمین مرده‌ها محسوب می‌شد. علت قرارگیری گورها در دیواره بخش شرقی معبد شاید به‌واسطه درخواست مردم برای دفن در نزدیکی این پرستشگاه بوده است تا در سایه این مکان مقدس به آرامش برسند. نکته جالب دیگر در مورد این گورها، سنت دفن اموات رو به مشرق و محل طلوع آفتاب است؛ اعتقادی که ریشه در دین اولیه آریایی‌ها داشت و شامل پرستش خورشید، ماه، زمین و آسمان می‌شد. این شکل تدفین نشانه‌ای از پیوستن اموات به مهر بود. یکی از مهم‌ترین آثار مکشوفه در معبد را می‌توان تابوت‌ها و اشیای درون آن‌ها دانست که از گورهای پارتیان به دست آمده است. پیه‌سوز، سکه، تیغه‌های برنزی، دستبند، گوشواره طلا با نقش انسان بالدار، ظروف سفالین و غیره جزو اشیایی هستند که از این گورها کشف شده‌اند. برخی از این آثار پیش از این در موزه شهر کنگاور به نمایش درآمده بودند و برخی دیگر نیز در جریان دزدی از این موزه به سرقت رفتند. سایر اشیای تاریخی معبد آناهیتا شامل سکه‌ها و سفال‌های دوران اسلامی و خلفای اسلامی می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به انواع سفال‌های لعابدار، سفال تراش و منبت سفال‌های رنگارنگ سبز و زرد معروف به سفال نیشابور اشاره کرد. روی بعضی سنگهای حجاری‌شده در قسمت دیوار شرقی معبد، اسامی و اشکالی همچون صلیب شکسته، ستاره، خورشید، بزکوهی، گردونه و چرخ، نقوش هندسی گیاهان، ماهی، ماهی و آب، لنگر کشتی و غیره وجود دارد. به نظر می‌رسد که این اشکال، علامت‌های خانوادگی اشخاص بودند و حمل این سنگهای بزرگ و سنگین کار دشواری بوده است. شاید اهدای سنگ، شکلی از ادای نذورات و هدایا برای آناهیتا خدای آب محسوب می‌شد. هنگام تعمیر معبد در زمان ساسانیان، نام‌های پیروس، پیروز، پیر، شهریور، خرت و... نیز روی سنگ‌ها پیدا شده است.
در شمال غرب معبد آناهیتا، امامزاده و مسجدی بنا شده است که زیارتگاه شمار بسیاری از مردم ایران از گذشته تا به امروز محسوب می‌شود. همچنین در دو کیلومتری ساختمان معبد، معدن سنگ چلمران یا شلمران قرار دارد که سنگهای عظیم معبد آناهیتا از آنجا استخراج شده است.
