چیزهایی که باید راجب هنر قفل سازی بدانید

قفل سازی، یکی از صنایع بسیار مهم ما در گذشته بوده است که به صورت اشکال حیوانی و انسانی ساخته می شد در كتاب ((قفل های ایران))،نوشته پرویز تناولی، قفل ها به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم شده اند. قفل ها درگذشته تنها کاربرد ایمنی نداشتند و کاربرد آیینی و دینی هم داشتند.چنانچه زیباترین قفل ها آنهایی بودند كه برای ضریح ساخته می شده اند.

تاریخچه قفل سازی در ایران

مطابق شواهد موجوود ، ایرانیان از دیر باز با کار قفل سازی آشنایی داشته و از جمله مللی هستند که در تکوین و تکمیل این رشته سهم عمده ای ایفا کرده اند ، اما در منابع غربی کمتر ذکری از آنها رفته است .اولین قفل دست ساز بشر از جنس چوب بود و استفاده آن در هزاره دوم پیش از میلاد در منطقه خاورمیانه رواج داشته است . نمونه هایی از این قفلها و کلون ها در بین النهرین ، فلسطین و مصر پیدا شده است . قدمت قفل سازی در ایران را به ۱۸۰۰ ق.م نسبت داده اند . بر اساس کاوش های باستان شناسی از تپه سیلک ، دست بندی سنگی به دست آمده که از چهار قطعه مجزا ساخته و سپس به وسیله نوعی بست به هم وصل شده است .قفل قدیمی دیگری متعلق به ۱۳۰۰ ق. م بوده و از حفاری های چغازنبیل شوش به دست آمده است . بر روی درب سنگی متعلق به مقبره اردشیر سوم که در موزه تخت جمشید نگهداری می شود ، نیز سوراخی به قطر حدود شش سانتی متر وجود دارد که ممکن است محل داخل کردن کلید برای به عقب راندن دسته کلون باشد .قفل هایی که ذکر آن رفت همه قفل های بزرگ روی درب هستند و در ایران به کلون معروفند . کلون مختص درهای بزرگ و سنگین از جمله ورودی خانه ها ، باغ ها ، معابر و معابد و دروازه ها است و جزو قفل های ثابت محسوب می شود .البته از قفل های ثابت برای درب صندوق ها و صندوقچه ها نیز استفاده می کردند . این نوع قفل ها معمولا از فلز ساخته می شدند . قدیمی ترین قفل ثابت به دست آمده متعلق به دوره ساسانیان یا پیش از آن است و متعلق به یک صندوق چوبی بوده است . یک کلید برنزی مربوط به قفل های ثابت صندوقی نیز از قرن اول تا سوم میلادی ، یعنی اواخر دوران اشکانیان و اوایل ساسانیان پیدا شده که شباهت زیادی به کلیدهای رومی و یونانی دارد . این امر نشان می دهد که ایرانیان ، دست کم همزمان با رومی ها به مراحل پیشرفته ای از انواع قفل ثابت رسیده بوده اند آمدن اسلام به ایران در رواج کار قفل سازان موثر بوده است ، زیرا اصولا جنگ ها و انقلاب ها ناامنی در پی می آورد و نبود امنیت فرصت بیشتری به دزدان و سوء استفاده گران می دهد و مردم به خاطر حفظ جان و مال شان به سراغ قفل مطمئن تر می روند . متاسفانه از قفل های قرون اولیه اسلامی شواهد چندانی در دست نیست ، یک نمونه از قفل هایی که ممکن است مربوط به قرون اولیه اسلامی باشد ، قفی است مفرغی با سوراخ کلیدی شبیه قفل های امروزی ، همچنین چند کلید از دوره های اولیه اسلام به دست آمده است . قفل دیگر مربوط به اوایل اسلام ، قفلی است با بدنه ای چهار پهلو و قوطی مانند که پوشیده از تزیین و نوشته است .
از جمله قفل های رایج در ایران دوره اسلامی قفل های تصویری است که برگرفته از باورهای دوره ساسانی است . اولین نمونه قفل های تصویری اسلامی به قرن چهارم هجری تعلق دارد ، اما تولید آنها در قرن پنجم تا هفتم ، که هم زمان با سلطه سلجوقیان است ، به مراتب افزایش می یابد . از نوع مصرف قفل های تصویری خبری در دست نیست ، شاید بتوان گفت که مصرف آن ها مانند ادوار بعدی برای درب و صندوق بوده است . رواج قفل های تصویری در این زمان به سبب تحریم پیکره سازی بود که صنف پیکره ساز از بین برد ، اما این هنر در سایر صنایع به رشد خود ادامه داد . یکی از این صنایع قفل سازی بود که می توان گفت قفل سازان این دوره مضامین ریشه داری است که از روزگار باستان مورد توجه ایرانیان بوده است .

ایرانیان از آغاز تاریخ و حتی پیش از آن ، نقش حیوانات و پرندگان را به هیات انسان ترجیح می دادند و این روال را در دوران اسلام نیز دنبال کردن ، امری که در کار قفل سازان به خوبی مشهود است . از جمله قفل های ایران از آغاز ورود اسلام تا قبل از دوره صفوی می توان به این موارد اشاره کرد : اسب ، شیر ، گاو ، گاو میش ، بز کوهی ، خرگوش ، پرنده و ماهی .

از جمله مراکز مهم قفل سازی در ایران پیش از عهد صفوی و بویژه قبل از حمله مغولان میتوان از اصفهان ، یزد ، اردبیل ، جهرم و همدان نام برد .با روی کار آمدن سلسله صفویه تغییرات همه جانبه ای در اوضاع کشور پدید آمد؛ یکپارچه شدن ایران و گسترش مذهب شیعه موجب تحولاتی در برخی مسائل فرهنگی و هنری شد ، تعداد مساجد و تکایا بیشتر شد و مرمت و نوسازی امامزاده ها توسعه یافت . صنعتگرانی که کارشان با اماکنمقدسه مربوط می شد بیشتر از دیگران کارشان توسعه یافت ، یکی از این گروهها قفل سازان بودند .

اتفاق دیگری که در قفل سازی ایران تاثیر کذاشت ، ورود سیاحان اروپایی در دوره صفویه به ایران است . این امر سبب تاثیر در هنر ایرانی شد که اصطلاحا به فرنگی سازی معروف است و بسیاری از هنرها، از جمله فقل سازی را تحت تاثیر قرار داد . عامل دیگری که در قفل سازی صفوی تاثیر داشت و آن را متحول کرد استفاده از فولاد بود . این کالا که تا پیش از صفویه فلزی کمیاب و گرانبها محسوب می شد با کوشش شاهان صفوی وفور بیشتری یافت و علاوه بر منابع داخلی از خارج نیز وارد می شد .به سبب تحولات مذکور ، قفل ساز در عهد صفویه بسیار تویعه یافت و مضامین جدیدی در کار قفل سازی به مضامین قبلی اضافه شد و کار قفل سازان نیز پیچیدگی و تنوع گروه قفل های تصویری و هندسی دسته بندی کرد . اشکال رایج قفل های این دوران عبارتند از انواع حیوانات ، پرندگان ، کیف و صندوق ، کشکول ، دل ، رمل و سرمه دان و شبه کلید جهانی دوم به بعد گسترش تجارت ایران با سایر کشورها و ورود قفل های جدید خارجی به یکباره صنف قفل ساز را از میدان به در کرد. امروزه نمی توان تصور کرد که دوباره این قفل ها بر در خانه ها و صندوقچه ها برگردد ، اما می توان کارکردی جدید برای هنرهایی از این دست ارائه کرد و از هنرنمایی صنعتران این عرصه و شگردهایشان در جهت پیکره سازی بهره برد . از جمله مراکز مهم قفل سازی در ایران که تاکنون نیز قفل سازی در آن رواج دارد چالشتر بیشتر در اندازه های کوچک و به صورت تزیینی ساخته شده و به عنوان آویز گردن بند استفاده می شود .

انواع قفل های ایرانی از لحاظ فنی و صنعتی

قفل های ایرانی را از دیدگاه فنی می توان در رده های زیر تقسیم بندی کرد:

قفل های ثابت درب (کلیدون خانه) که شامل:

• کلون دان (قفل رومی)
• کلون
• قفل فنر پخش شو.

قفل آهن که شامل:

• قفل فنری با کلید پیچی
• قفل فنری با کلید فشاری
• قفل لوله با کلیدپیچی
• قفل رمز (حرفی بی کلید)
• قفل نافی
• قفل با پیکره حیوانی.

از آنجایی که قفل های ثابت در گذشته بسیار کاربرد داشته اند در اینجا مختصر اشاره ای به برخی از آن ها می شود:

قفل رومی یا کلون دان

این قفل عبارت است از کلون چوبی محکمی که داخل بدنهٔ قفل واقع می شود و بدنهٔ قفل با گل میخهای بزرگ آهنی دست ساز به یک لنگهٔ در وصل شده است. انتهای کلون داخل ماده ای می شود که درروی لنگه درد یگراست. برای بازوبسته کردن این کلون و ماده یک طرف کشویی آن دارای دندانه هایی است که کلید به داخل می افتد. با هر دور چرخاندن آن کشویی اش به آخر می رسد و بدین ترتیب در باز و بسته می شود

قفل کلون

این گونه قفل در تمام ایران پیدا می شود و از لحاظ ساخت جزء کهن ترین آنهاست. کلید این نوع قفل ها که قدمت آن به ۲۰۰ سال ق. م. می رسد در خرابه های خورس آباد نزدیک شهر باستانی نینوا پیدا شده است. پروفسور گریشمن در چغازنبیل نزدیک شوش قفل و کلونی سنگی از زیر خاک بیرون آورده که آن را مربوط به قرن سیزدهم ق. م. می داند. به نظر وی کشوی سنگی با قلاب های مفرغی به در وصل می شده است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک آن، وقتی قفل بسته می شود روی آن می افتد و بدین ترتیب ضامن آن می شود. برای باز کردن در، کلید را از شکافی که در داخل بدنه قفل است و کلید خور نامیده می شود، وارد می کنند. پره ها یا برجستگی های روی کلید نظیر بریدگی های روی کلون است. کلید در آن موقع بلند می شود و بدین ترتیب شیطانک را بالا می برد. وقتی که کلید کشیده می شود قفل عقب می رود و با تغییرات زیادی که در تعداد شیطانک ها و موقعیت آن ها داده شده است قفل باز می شود.

کلون ها که از جمله قفل های چوبی هستند از زمرۀ قفل هایی محسوب می شوند که بر روی در ثابت می شوند (تصویر شماره ۳). از این قفل ها برای بستن در های اصلی، دروازه های باغ ها، دروازه های شهر ها و… استفاده می شده است. این قفل متشکل از یک کلون چوبی محکم است که درون بدنه قفل قرار می گیرد و بدنه قفل با گل میخ های بزرگ آهنی روی در وصل می شود. ابعاد در های چوبی خانه ها معمولآ به این اندازه بوده است که عرضشان از یک متر کمتر و از دو متر بیشتر نبوده و طولشان بین ۲ متر و ۱۰ سانتی متر و ۲ متر و ۲۰ سانتی متر بوده است. محلّ قرار گرفتن کلون به اندازه ۸۰ سانتی متر بالاتر از پاشنۀ در قرار می گرفته است که این اندازه متناسب با قد انسان بوده است.

قفل های کلون دار به چند دسته تقسیم می شوند: نوع ساده که کلید ندارد. نوع دیگری که برای باز کردن آن نیاز به کلید احساس می شود و کشوی آن را به شکل دنده ای می سازند.

این نوع کلون ها خود به چند دسته تقسیم می شوند:

کلون های نوع اول

کلید چوبی داشتند و نوک کلید ۲ یا ۳ دنده برایش قرار می دادند و این دنده ها هم راستای ۲ یا ۳ سوراخی قرار می گرفتند که درون کلون قرار داشتند و آن را عقب می کشاندند و باعث باز شدن قفل می شدند، یعنی ۳ دنده درون ۳ سوراخ کشو قرار می گرفت، آن را عقب می کشید و آزاد می کرد تا قفل باز شود. این نوع قفل ها حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سال پیش در شهرکرد ساخته می شدند.

کلون های نوع دوم

بعد ها بوجود آمدند و کشویی صاف داشتند که قسمت زیرین ۲ یا ۳ سوراخ داشت و قسمت رویین نیز به همان تعداد سوراخ دارای دنده بود و دنده ها به شکل آزاد وجود داشتند و سر آن ها گوی هایی قرار داشت و هنگامی که قسمت زیرین سوراخ دار جلو می آمد دنده ها بالا رفته و هنگامی که با شیار ها هم راستا می شدند؛ دنده های بالایی که آزاد بودند درون شیار های زیرین می افتادند و به این صورت کار قفل شدن انجام می شد هنگام باز کردن قفل، کلید درون قسمت زیرین شده و دنده ها را که تا پایین ترین قسمت شیار زیرین آمده بود به بالا می راند و آن ها را آزاد کرده، قفل را باز می کرد. اگر کلید یک سانتیمتر مربع حجم داشته باشد؛ قسمت درونی کشویی زیرین کلون دو سانتی متر مربع حجم دارد سابقه ساخت این نوع کلون ها در شهر کرد به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش می رسد.

کلون های نوع سوم

آخرین نوع کلون های مورد استفاده به گونه ای توسط استاد «احمد محمدیان دهکردی» ساخته شده که فقط کلید مخصوص به کلون قادر به باز کردن آن می باشد.

ساختن قفل

برای قفلسازی از انواع ابزار و وسایل فلز کاری استفاده می شود. مواد اولیه مورد استفاده در ساخت قفل ها فولاد ، آهن و آلیاژهای آن می باشد. برای ساخت قفل ابتدا ورق و مفتول آهنی یا فولادی را در ضخامت های مختلف آماده می کنند.سپس متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل مواد اولیه را برش می زنند و قوطی یا محفظه قفل را پس از خم کاری ورقه برش خورده، لحیم و درز گیری کرده و قطعات داخلی قفل را سوهان کاری می کنند و متناسب با نوع قفل بدنه اصلی را سوراخکاری و قطعات مختلف شامل شامل دسته فنر و تیغه را به هم پرچ می کنند. و آن را اسید کاری کرده و پرداخت نهایی روی آن انجام می شود.

کاربردهای قفل

هنر قفل سازی است که درآن با نقش زدن بر فلز،طرح های زیبا و دلنشین از نقوش تزئینی پدید می آید و این نقوش با اسطوره در هم می آمیزد، تا با این عمل شناسایی اسطوره ها و درک و دریافت فرهنگ و تمدن غنی و با شکوه ایران باستان میسر گردد.هرچند که با ظهورعصر ماشین و تکنولوژی، زیبایی و ظرافت این هنر زیبا کم رنگ تر شده ولی هنوز هم در گوشه و کنار کسانی هستند که بر حسب علاقه و ذوق به هنر ظریف قفل سازی روی می آورند و مانع از زوال این هنرمی شوند قفل در طول تاریخ کاربردهای مختلفی داشته که به طور مختصر به این موارد اشاره می شود .

حفاظت در و صندوق

مهمترین انگیزه به کار بستن قفل ، حفاظت و امنیت است . هر گاه بشر بنایی ساخته و دری بر روی آن نهاده و یا صندوقی درست کرده ، در فکر قفل و بست آن نیز بوده و در این زمینه برای انواع درها ، صندوق ها و جعبه ها قفلی ساخته است . در ایران نیز همین روال وجود داشت و قفل از ضروریات ایمنی زندگی محسوب می شد و برای درب ورودی خانه ، دکان ، کاروانسرا و دروازه شهر قفلی مناسب با آن ساخته می شد .

باورهای عامیانه

در فرهنگ باورهای ایران ، قفل وسیله ای در مقابل حوادث بد و دست یابی به آرزوهاست و در پس هر باور و عقیده ، قفل خاصی وجود دارد . یکی از این قفل ها ، قفل نظر قربانی است . روی این گونه قفل ها انواع دعاها و نوشته های مذهبی حک می شد . قفل به لباس صاحب قفل ، سنجاق و یا با بندی روی سینه وی قرار می گرفت . این گونه قفل ها اغلب از فولاد یا نقره ساخته می شد که از نظر عوام دارای اثرات خاصی بود. قدرت نوشته های روی قفل بر خواص اثرات آن می افزبود ؛ مثلا قفل های نظر قربانی را برای زنان باردار استفاده می کدند تا آن ها را از سقط جنین مصون دارند و همچنین مادران برای حفاظت از کودکان خود در برابر چشم زخم از آنها استفاده می کردند .

یکی دیگر از استفاده های این گونه قفل ها برای دوشیزگانی بود که موفق به یافتن همسری برای خود نمی شدند . این دوشیزگان قفلی را به زنجیری می بستند و شب پیش از چهارشنبه سوری به گردنشان می آویختند . این قفل باید روی سینه قرار می گرفت ،با طلوع آفتاب این دوشیزگان به گوشه خیابان رفته و از اولین سیدی که از آجا می گذشت درخواست می کردند که قفل را برای آنها بگشاید تا اقبالشان باز شود و به ویژه بتوانند با یک سید ازدواج کنند

مرقد ، مسجد ، سقاخانه

در نقاط مختلف ایران اماکن مقدسی چون مساجد ، امامزاده ها و سقاخانه ها وجود دارد . حضور بیشتر مردم در زیارتگاهها و اماکنی از این دست علاوه بر عرض احترام تقاضا برای بر آوردن حاجات و نیازهایشان است . مردم هنگام التماس و دعا قفلی را که به ضریح بسته شده به دست می گیرند تا هر چه بیشتر به صاحب مقبره نزدیک شوند . این قفل ها بیشتر از جنس فولاد و نقره است . برخی عقیده دارند که قفل ضریح اثرات شفا بخش دارد. بیمارانی که نیاز به درمان دارند مقداری آب روی قفل در ضریح ریخته و آنرا می نوشند .

مراسم محرم

یکی از مراسم عزاداری که در ایران با شکوه فراوان انجام می شود ، مراسم عزاداری محرم است . در گذشته مردم علاوه بر نوحه خوانی و سینه زنی مراسم دیگری به نام قفل زنی را انجام می دادند . گروه قفل زنان تاثر بر انگیزترین گروه در میان عزاداری بودند . آن ها با سوراخ روز پنجم محرم چند ساعت را توی خاکستر حمام می خوابیدند تا پوستشان به اندازه کافی نرم شود تا بتوانند پوست را راحت سوراخ کرده و قفل ها را از بدن خود عبور دهند .

اسارت

کاربرد دیگر قفل برای اسیر کردن افراد است . از همان زمان که بشر دست به تجاوز و چنگ زد و به اسارت در آوردن دشمنان خود پرداخت ، در صدد قفل و بست آنها نیز برآمد . البته قفل و زنجیر فقط برای اسیران و بردگان نبود بلکه برای خاطیان و مجرمان نیز استفاده می شد .

نمونه هایی از قفل های تزیینی و نمادین

قفل هایی به شکل پیکره آهو که در پرده های مصیبت، همیشه نماد مظلومیت و بی گناهی بوده است و به همین دلیل نیز در نمایش صحنه های جنگ امام حسین و واقعه عاشورا همواره مظلومیت و بی گناهی این حیوان دیده می شود.این تصویر همچنین بیانگر نمادهای دیگری چون اندام زیبا، خوراک لذیذ، ظرافت و وقار است و در سنت های عربی و عبری نماد بی گناهی، زیبایی، کم رویی به شمارمی آید.

نقش دیگری که در هنر قفل سازی دیده می شود نماد ظاهری اسب می باشد که در باورهای هنری نماد اسب همچون نماد خورشید، مرگ، شجاعت، قدرت و سرعت تجلی می یابد . نقش این حیوان در هنر قرون وسطی به شکل نماد جنگ، فتح، قحطی و مرگ دیده میشود.از نمادهای دیگر که به این حیوان نسبت داده می شود، نجابت خانوادگی، آزادی، انرژی خورشیدی، حرکت، خیرخواهی، دانش، هوش، لجاجت، فهمیدگی و سرسختی است که هنرمندان این خصوصیات را با استفاده از نقش و تندیس اسب در آثار خود به ظهور می رساندند.

نماد دیگر به کار گرفته شده در هنر فلز کاری که شاید پیشینه ای دورتر و قدیمی تر از نقوش دیگر داشته باشد نمادی از گاو است.گاو در باورهای قومی و اساطیری نماد نجابت خانوادگی، بزرگواری، دلیری، شجاعت، و علو طبع و مبین ارزش های مادی است که در اسطوره های کشورهای مختلف نقش نیروی زاد و ولد و حیوان قربانی را نیز یافته است.از خصوصیات دیگر این حیوان در نمادگرایی می توان به قدرت،آفرینش، حاصلخیزی، حیات، تحمل و رنج، قدرت زندگی، کشاورزی، گرما و روشنایی اشاره کرد.

.جدایی از موارد فوق نمونه ی دیگری که می توان به آن اشاره کرد، نماد بز کوهی است که تصویر او معرف حیوان مورد توجه در فرهنگ ایران است. اقوام باستانی بز کوهی را مظهر یکی ازعوامل طبیعی سودبخش می دانستند. به عنوان مثال در لرستان این حیوان خورشید یا وابسته به خورشید بود و گاهی نیزد نقش فرشته بالدار را تداعی می کرد.علاوه بر این به دلیل اعتقاد مردم باستان بر رابطه کره ماه با نزول باران و ارتباط خورشید با خشکی و گرما شاخ های خمیده بزکوهی با هلال ماه ارتباطی تنگاتنگ داشت و شاخ های پرپیچ و خم او در نزول باران مؤثربود.بز کوهی در شوش و ایلام نیز مظهر فراوانی و رب النوع روئیدنی ها در اعتقادات مردم سومر نمایان گر خصیصه حیوانی خدای بزرگ به شمار می آمد.

چلیپا نیز از دیگر نمادهایی است که در هنر مردم سرزمین های مختلف جایگاه به سزایی داشته است.نقش چلیپا یا گردونه خورشید در میان اقوام گوناگون وجود دارد و نمونه های آن در تمدن ایران و هند باستان نیز دیده می شود.این نقش گویا همان مُهری بوده که بر پیشانی ها، دست و سینه مهردینان داغ می شده تا نشانی از اعتقادات آن ها باشد. علاوه بر این نقش چلیپا نشان دهنده چهار گوشه زمین و نماد (هو آشتی) یا آشتی بزرگ یا همان (صلح اکبر) است که برادری و یگانگی را میان همه جهانیان برقرار می کند. تصویر چلیپای شکسته نیز، نماد نیک بختی درآیین هندوست. نقوشی از این نماد و صلیب شکسته در آیین هندو با صورت خورشید و نیز رب النوع گانشه از میان بردارنده موانع و راهگشا بوده است که تندیس آن را در تقاطع جاده ها قرار می دادند .

قفل سازی در چالشتر

هنر قفلسازی در چالشتر یک از هنر هایی است که نام این روستا را زبانزد خاص و عام کرده،این هنر در گذشته از رونق فراوان برخوردار بوده است ،و در حال حاضر چند نفر در این رشته فعالیت می کنند. این نوع قفلها از آهن گداخته در کوره و با حرارت زیاد به وسیله سر پنجه هنر آفرینان اساتید این فن ساخته و پرداخته می شود قدمت تاریخی هنر قفلسازی در این روستا به 120 تا 150 سال پیش می رسد. این هنر به علت عدم توجه و استقبال رو به فراموشی می رود.

با هنر دواتگری و تاریخچه آن آشنا شویم