چرا "اعتراضات بنزینی" رادیکال بود؟

اقتصاد نئولیبرال فکر می کند اقتصاد در خلاء رشد می کند، ولی این طور نیست. به چه قیمتی باید قیمت سوخت را افرایش دهیم؟ قانون به دولت اختیار داده است به تدریج قیمت افزایش یابد، اما این کار را به تدریج نکردند و الان یک دفعه این کار را می کنند. نمی توان مشکل بیکاری و گرانی را با فشار بر مصرف کننده در کالای سمبلیکی مثل سوخت حل کرد. تصور این است که همه چیز گران می شود و اعتراضات به کف خیابان کشیده می شود.

فرارو- اعتراضات به گرانی بنزین خیلی زود آغاز شد. در اعتراضاتی که در سال های گذشته انجام شده است کمتر اعتراضاتی را شاهد بودیم که اینگونه سریع و خشن روی دهد. هرچند آمار دقیق از خسارات این حوادث موجود نیست، اما تخریب این میزان از بانک، عابر بانک ها و ساختمان های دولتی بی سابقه بوده است. همچنین تاکنون بیش از هزار نفر در این حوادث دستگیر و چندین نفر کشته شده اند. با توجه به اینکه بیشتر تجمعات در سال های گذشته همراه با سر دادن شعار و مطالبات مشخص تر بود چرا اعتراضات آبان ۹۸ کور و خشن است؟

اقدامات اینگونه که لزوما در آن مطالبه خاصی مطرح نمی شود و گروه خاصی هم رسما به آن نپیوسته است در تاریخ تظاهرات کم سابقه است. عباس عبدی در مورد این اعتراضات می گوید: «اکنون در فاصله کمتر از دو سال و این بار معترضان خشن تر و ناشناخته تر هستند.»

آرمان شهرکی، پژوهشگر در مورد شکل اعتراضات اخیر به فرارو گفت: سال هاست فقر در جامعه ما به محتوای معیشتی رسیده است. طبقه متوسط ما مدام در حال ریزش به طبقات پایین و کارگری است. بنابر این وقتی بحث معیشت است و منازعات به سطح خیابان کشیده می شود باید انتظار هر عکس العملی داشته باشیم. البته من معتقدم مردم ایران به لحاظ فرهنگی و سنتی چه طبقات فقیر، چه طبقات ثروتمند، اقداماتی مثل آتش زدن و شیشه شکستن و... انجام نمی دهند. بعید می دانم کار مردم عادی باشد. ممکن است گروه هایی از اراذل اوباش باشند که بخواهند فروشگاهی را غارت کنند، ولی روحیه طبقات معترض نسبت به گرانی بنزین و فقر معیشتی طوری نیست که بانک آتش بزنند.

شهرکی گفت: اگر فرض کنیم بانک نماد دولت و پول است می توان فرض کرد یک بانک هم آتش زده شود، ولی در این مقیاس بالا طبیعی نیست. سنت و فرهنگ ایرانی ها اینطور نیست مگر گروه هایی باشند با اهداف خاصی چنین کاری کنند. یا بخواهند اعتراض مسالمت امیز را منحرف کنند یا فروشگاه را غارت کنند. به هر حال در هر جمعی اراذل و اوباش وجود دارد. ما باید خط فاصلی بین فردی که به فقر اعتراض دارد و این اقدامات بکشیم. البته ممکن است حتی اگر جمع کوچکی بخواهند این کار را کنند به اسم همه نوشته شود و بگوییم اعتراضات رادیکال شده است که البته استدلال پر بیراهی هم نیست.

این پژوهشگر اجتماعی در مورد علت رادیکال شدن اعتراضات می گوید: عدم دخالت در سرنوشت خویش که به بحث شکاف میان ملت و حاکمیت بر می گردد، می تواند علت این اتفاق باشد. مکانیزم ها و سازوکار هایی که مردم بتوانند در حکومت دخالت کنند وجود ندارد و وقتی این دخالت در سرنوشت خویش نباشد شکاف بین حاکمیت و ملت به وجود می آید. وقتی شکاف باشد جنبش های اجتماعی به سمت رادیکال شدن می روند. این مساله باید برای جامعه شناسان و سران مملکت قابل فهم باشد که اگر جنبش ها رادیکال شد هم نباید غافلگیر شوند.

شهرکی افزود: باید برای سیاستمدارن ما قابل درک باشد که جنبش های اجتماعی در حال رادیکال شدن است. علت این امر عدم دخالت در تعیین سرنوشت خویش و شکاف میان حاکمیت و مردم است. باید این سازوکار دچار اختلال را اصلاح کنیم. باید راه تشکیل احزاب و مکانیسم انتخاباتی و قانون مطبوعات را سهیل کنیم و تمام سازوکار هایی که یک شهروند عادی بتواند در سرنوشت خویش دخالت کند را اصلاح کنیم. تا زمانی که این اتفاق نیافتد و فرد احساس کند کوچکترین نقشی در تصمیم گیری کلان مملکت ندارد این اتفاقات می افتد و جنبش هایی به وجود می آید و در فضای رادیکال هر اقدامی با هر غرضی ممکن است.

این پژوهشگر اجتماعی گفت: در بحث کلی تر باید مطرح شود که آیا در هر شرایطی دولت می تواند قیمت ها را افزایش دهد؟ این اقتصاد نئولیبرال است. اتفاقات ایران را در اینجا می شود از نظر اقتصادی و نه از نطر فرهنگ و اجتماع با جلیقه زرد های پاریس تشابه پیدا کرد. آنجا هم اعتراضات با قیمت سوخت شروع شد. وقتی قیمت ها را بدون سنجیدن تبعات افزایش می دهید امکان واکنش به ویژه از طرف اقشاری که بیشترین آسیب را می بینند وجود دارد.

شهرکی افزود: دولت از سهمیه بنزین و سهمیه ای نشدن گازوئیل و... گفته است، اما به طور کل برداشت عمومی این است که همه چیز گران می شود. حتی در فاکتورهای ناب اقتصادی تورم روانی موثر است. بخشی از افزایش قیمت مسکن به این دلیل بود که همه احتمال می دانند مسکن گران تر بشود و سرمایه را به سمت مسکن بردند. اینکه افزایش قیمت موجب کاهش مصرف می شود از اقتصاد نئو لیبرال بیرون می آید. به استناد آمار خود دولت از زمان افزایش قیمت ها در دوره احمدی نژاد در بلند مدت و کوتاه مدت کاهش مصرف نداشتیم. تنها یکی دو ماه این کاهش مشاهده شد.

شهرکی در پایان گفت: اقتصاد نئولیبرال فکر می کند اقتصاد در خلاء رشد می کند، ولی این طور نیست. به چه قیمتی باید قیمت سوخت را افرایش دهیم؟ قانون به دولت اختیار داده است به تدریج قیمت افزایش یابد، اما این کار را به تدریج نکردند و الان یک دفعه این کار را می کنند. نمی توان مشکل بیکاری و گرانی را با فشار بر مصرف کننده در کالای سمبلیکی مثل سوخت حل کرد. تصور این است که همه چیز گران می شود و اعتراضات به کف خیابان کشیده می شود.

مساله به این سادگی نیست!

دکتر امان الله قرائی مقدم، جامعه شناس در مورد علت تغییر شکل این اعتراض ها به فرارو گفت: این اعتراض ها از نظر جامعه شناسی خیزش اجتماعی است. این خیزش ها در سال ۹۶ و حالا حدود ۱۰۰ شهر را در برگرفته و سراسری است. اینکه این خیزش ها اینگونه شتاب گرفته است نشان می دهد مساله تنها گرانی بنزین و... نیست. مساله اساسی تر است.

این جامعه شناس افزود: نفوذ گروه های الیگارشی، تنگ دستی و فقر، بیکاری، مشکلات تامین معیشت، ناامیدی ها، محرومیت ها، محدودیت ها، یاس ها و... از عوامل این شکل از اعتراض است. به قول رابرت مرتن، جامعه شناس هدف های زیادی به وجود آمده، ولی وسیله رسیدن به این اهداف به دلایل متعدد امکان پذیر نیست. همه این ها در مجموع نشان می دهد ما فقط نباید به عامل گرانی بنزین توجه کنیم. مساله به این سادگی نیست.

قرائی مقدم گفت: کسانی که در برج عاج نشسته اند نمی توانند راجع به جامعه و حرکت و سیر تحول و دگرگونی های فکری، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی در ایران و جهان نظر بدهند. دنیا دهکده جهانی شده است و همه چیز روی هم اثر دارد. باید به تصمیم گیرندگان واقعیت ها را نشان داد نه اینکه با چاپلوسی واقعیت را وارونه کرد.

این جامعه شناس در پایان گفت: گرچه مساله به ظاهر گرانی بنزین و ناروایی های دیگر است، اما موضوع اساسی تر از این حرف هاست. نتیجه تمام عوامل مثل محرومیت و اختلاس و.. جمع شده است و حالا به صورت اعتراضات به مساله بنزین به وجود آمده و فراگیر شده است. چون همه از هم مطلع هستند کل کشور جز یکی دو استان درگیر این اتفاقات شده است. آتش زدن بانک و اینکه معترضان بخواهند غضب و خشم خود را با تخریب نشان دهند مخالف هستم چراکه این ها سرمایه کشور است. این کار هدفی که این اعتراض کنندگان دنبال می کنند را خراب می کند. اعتراض باید با آرامش باشد نه با آتش زدن و تخریب، چون از این حوادث سوء استفاده می شود.

ضعف نهادهای جامعه مدنی و حرکت های اعتراضی کور

نیره توکلی، جامعه شناس در مورد علت اصلی تغییر شکل و خشن و هیجانی شدن اعتراضات به فرارو گفت: شاید علت اصلی در این باشد که واقعا حکومت به اینکه نهاد های جامعه مدنی شکل بگیرد کمکی نکرده است. اگر نهاد های جامعه مدنی و احزاب وجود داشته باشند هرگز حرکات کور شکل نمی گیرد و اگر هم شکل بگیرد تبدیل به حرکت بحرانی سراسری نمی شود.

این جامعه شناس گفت: ما در شرایط بحرانی هستیم. کسانی که می گویند پروژه سوریه ای و عراق و افغانستان شدن ایران محتمل نیست اشتباه می کنند. ما کاملا با این خطر مواجه هستیم. ما با حکومت فاشیست ترامپ مواجه هستیم. برای نئوکان ها و نئولیبرال های آمریکا هیچ فرقی نمی کند که مردم کشور ما حقوق بشر و آزادی های مدنی دارند یا خیر. در مورد کشور های دیگر هم همینطور. مگر مشکل کوبا و ونزوئلا حجاب و ناشادی مردم است؟ این دخالت ها در تمام کشور هایی که آمریکا در آنجا پایگاه نداشته باشد وجود دارد.

توکلی ادامه داد: علاوه بر این ما در محاصره کشور هایی هستیم که زمان شاه بحرین را از چنگ ما در آوردند. اینکه می گویند در زمان شاه اقتدار ملی وجود داشت اشتباه است. بحرینی را از دست دادیم که منبع ثروت و نفت و مروارید بود. همه سلطنت طلب هایی که پز آرامش و قدرت ایران در آن زمان را می دهند دروغ می گویند. ما در معرض هجوم بدترین تبلیغات هستیم. حالا در این میان اشتباه حکومت خود ما این است که به هیچ وجه با مردم مهربان نبوده است یعنی راهی نداده که مردم با مسالمت و شعار های جامعه مدنی خواسته خود را پیش ببرند. وقتی مردم نتوانند چنین کاری کنند عرصه برای فرصت طلبانی که الان این حرکات کور و وحشیانه را اداه می کنند باز می شود.

این جامعه شناس در پاسخ به این پرسش که آیا فشار ناشی از مشکلات شدید اقتصادی باعث شده است اعتراضات به صورت کور و خشن باشد گفت: از رسانه های امپریالیستی غافل نشوید. آن ها نیاز هایی خلق می کنند که با نیاز های واقعی فرق دارد. این مساله ای است که جامعه شناسانی مثل بوردیو، هورکهایمر و طرفدارن مکتب فرانفورت به آن اشاره کرده اند. از روز اول انقلاب مدام این تبلیغات بود که مردم زیر خطر فقر رفته اند. در واقع فقر در افغانستان و پاکستان و عراق شدید است. در ایران عواقب وضعیت بد اقتصادی هنوز آنقدر دامن گیر نشده است که این تظاهرات کور و غارت فروشگاه و... صورت بگیرد.

توکلی ادامه داد: به نظر من بیشتر ناامنی و عدم اطمینان از آینده و اینکه حرکت های اقتصادی مطمئن کننده صورت نگرفته است، موجب اعتراض مردم شده است. باید توضیح داده شود که سرمایه هایی که گم شد کجاست. میلیارد هایی که ناپدید شد باید تزریق می شد و به بودجه دولت بر می گشت و شفاف می شد. این کار ها انجام نشد و دست دولت خالی مانده است. علت اعتراضات بیشتر احساس ناامنی است تا اینکه کارد به استخوان مردم رسیده باشد. با اینکه وضعیت بد اقتصادی از روز اول انقلاب وجود داشته است، اما به خصوص تا دو سال قبل آنقدر وضعیت وخیم نبود که اعتراضات بخواهد به دلیل اقتصادی خیلی شدید باشد.

این جامعه شناس گفت: در تمام مواقعی که مردم رفاه هم داشتند و کشور های همسایه مثل گرجستان و ترکیه و ارمنستان و آذربایجان با پول همین مردمی که تبلیغ می شد زیر خط فقر هستند آباد شد، اعتراضات وجود داشت. در ۱۰ سال اخیر رستوران غذا های ایرانی در هر کشوری که طبقه متوسط ایران دسترسی داشته ساخته شده است. این مساله نشان می دهد نه تنها این طبقه وضعیت بدی نداشته بلکه به کشور های همسایه پول تزریق کرده است. همین الان برخی در ترکیه ملک می خرند و شبکه های ماهواره ای غیر حکومتی با پول مردم ایران می چرخد.

توکلی گفت: تصور من این است که در مورد اینکه وضعیت اقتصادی به جایی رسیده که باعث این قضیه شده است باید کارشناسی بیشتری صورت گیرد. این اعتراضات بیشتر به دلیل احساس ناامنی و ناامیدی است. همیشه تغییر در قیمت حامل های انرژی به صورت نمادین علامتی از افزایش قیمت ها بوده است. چه پیش و چه پس از انقلاب این مساله وجود داشته است و، چون قیمت سوخت روی سایر اقلام تاثیر می گذارد، احساس ناامنی افزایش می یابد.

این جامعه شناس در پایان گفت: راهکار این است که مهربانانه برخورد شود و به نهاد های جامعه مدنی فرصت بدهند با مردم صحبت کنند تا آن ها بتوانند از طریق نهاد ها و اشکال جامعه مدنی، مشکلات را حل کنند.