گیاه وتیور خواص و کاربردهای آن

علف خس خس یا وتیور (Vetiver) بومی جنوب و جنوب شرقی آسیا بوده و در طول قرن ها برای مشخص نمودن مرزها بر روی خطوط مشخصی که نمایان گر آن بود کاشته می شده است. از شاخ و برگ و ریشه آن به دلیل داشتن بوی مطبوع، برای مصارف گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد بگونه ای که از عصاره و روغن آن که از ریشه استخراج می شود در کارخانه عطر و ادکلن سازی استفاده می شود و از شاخ و برگ آن در صنایع دستی برای ساخت کلاه، کیف دستی، طناب و غیره بکارگرفته می شود همچنین از شاخ و برگ آن برای پوشش سقف و به صورت مالچ طبیعی در کف اصطبل و به عنوان علوفه برای تعلیف مورد استفاده دام قرار میگرد. این گیاه در جنوب و جنوب شرقی آسیا، آفریقا، سواحل اقیانوس آرام، استرالیا، آمریکا و آمریکای جنوبی به منظور استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن کشت و مورد بهره برداری قرار می گیرد. خس خس یکی از گیاهانی است که چشم انداز امیدبخشی را در مبارزه با تخریب زمین گشوده است، این گیاه یک گیاه گرمسیری است که به طور طبیعی در خیلی از مناطق جهان می روید و دامنه رویش این گیاه می تواند از ارتفاعات تا اراضی مسطح با انوع خاک ها در حالتهای مختلف را عنوان نمود که در آن ها ازخود سازگاری نشان داده است. یکی از گونه های آن که خیلی سریع استقرار می یابد و به رشد خود ادامه می دهد گونه Vetiveria Zizonioides می باشد که معمولاً برای جلوگیری از فرسایش خاک و روان آب در اراضی شیبدار بر روی خطوط تراز کاشته می شود و خیلی سریع به صورت یک دیوار سبز در دامنه های شیبدار خود نمائی می کند و چناچه با فاصله از یکدیگر کاشت گردد و به صورت انبوه در نقاط کاشته شود با قطری حدود ۳۰ سانتی متر ظاهر می شود و ارتفاع آن به ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر که برگ های آن به طور مستقیم بر روی ساقه به صورت خشبی بطول ۷۵ سانتیمتر و عرض ۸ میلی متر دیده می شود حداکثر گسترش ریشه آن ۳–۴ متر درعمق و از طرفین ۵۰ سانتیمتر می باشد که بدین ترتیب باعث حفظ خاک و آب می شود این گیاه می تواند جانشین ساده و ارزان قیمتی برای دیواره های خاکی که به منظور کاهش فرسایش خاک سطحی در مزارع شیبدار ساخته می شوند باشد. هزینه آن بین «۱ تا ۱۰» درصد سایر روش ها است و هیچگونه نگهداری هم لازم ندارد. به نظر می رسد که خس خس در هر آب و هوایی می تواند زندگی کند و حتی در خشکسالی های هندوستان هم خود را توانا نشان داده است. این گیاه بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده اند بکار گرفته می شود و در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، استرالیا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء زمین های تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشة آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن سازی کار برد دارد، کاشته می شود. این گیاه در طول ۵۰ سال گذشته در راستای اهداف آبخیزداری و حفظ آب و خاک در دنیا از جایگاه مطلوبی برخوردار بوده و به آن توجه خاصی می شود و از سال ۱۹۸۰ مورد توجه بانک جهانی قرار گرفته و تحت عنوان Vetiver grass technology. VGT به عنوان حفاظت از محیط زیست آن را در دنیا ترویج می کند. وقتی این گیاه به صورت نوار در روی خطوط تراز کاشته می شود در حفظ آب و خاک نقش بسزائی داشته و مانند یک سد زنده عمل می کند که هم باعث تجمع رسوبات دانه ریز و درشت و هم منجر به پخش آب می شود به طوری که در خیلی از منابع عنوان شده است این گیاه می تواند در هر آب و هوائی خود را وفق دهد و زندگی کند و حتی در خشکسالیهایی که در هندوستان اتفاق افتاده خود را توانا نشان داده است. این گیاه Vetiveria zizonioides فقط از طریق تقسیم ریشه تولید مثل می کند و خطری هم از بابت رشد خارج از کنترل آن وجود ندارد. وقتی این بوته را در طول حاشیه تپه ماهورها بکاریم و پرچین پیوسته ای به وجود آوریم در واقع یک سد گیاهی درست می شود که گریز آب را کند می کند و باعث پخش شدن آب باران و تراوش آن در مزرعه می شود و بالاخره رسوبات را در پشت خود به دام می اندازد و بدین ترتیب یک تراس طبیعی ایجاد می کند. کافی است که کشاورزان برای پرچین هر طرف از زمین خود فقط یک باریکه ۵۰ سانتیمتریرا به کشت و تیور اختصاص دهند و آب و خاکی که از این طریق ذخیره می کنند خیلی بیشتر از زمین ناچیزیاست که از تولید کنار می گذارند ارزش خواهد داشت. برداشت در این زمین ها حداقل ۵۰٪ بیشتر از زمینهایی است که به طریق سنتی کشت می شوند. خس خس بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده اند بکار گرفته می شود، در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء زمین های تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشه آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن سازی کاربرد دارد کاشته می شود.

علف وتیور در صنعت عطرسازی

این گیاه دارای رایحه های متفاوتی می باشد که یکی از دلایل آن وابسته به نوع خاک یا در واقع کشور تولیدکننده این محصول می باشد. به این ترتیب خس خسی که در کشور اندونزی تولید می شود با آنچه که در ماداگاسکار تولید می گردد رایحه ای متفاوت خواهند داشت. از سایر دلایل تفاوت در رایحه می توان به: سن گیاه، استفاده از برگ یا ریشه و کیفیت اسانس گرفته شده نیز اشاره کرد.

• خس خس هائیتی خس خس تولید شده در هائیتی دارای دو نوع می باشد که مدل وحشی آن، بیشترین کاربرد را دارد. هائیتی وحشی دارای حسی با طرات، تمیز و سبز، رقیق و ملایم و به میزان کمی میوه ای ست. پس همواره گیاه خس خس دارای عطری دودی و خاکی نیست! Guerlain Vetiver بهترین نمونه از خس خس وحشی هائیتی می باشد. به کار رفته در Lalique Encre Noir
• خس خس اندونزی این نوع از Vetiver دارای رایحه ای خاکی بوده، کاملاً عطری از چوب و مشک را در خود دارد و تا حد بسیار کمی دارای عطر دودی نیز می باشد.
• خس خس بربن دارای رایحه ای نرم و ملایم، گرم با لمس کوچکی از دود می باشد. به کار رفته در عطر Lalique Encre Noir
• خس خس سریلانکا این نوع از خس خس بیش از هر چیز به عطر چوب شباهت دارد، چوب های بریده شده! این رایحه عموماً جایگزین اسانس چوب، خصوصاً چوب صندل در عطرها می شود.
• خس خس ماداگاسکار عطری تمیز و خاکی دارد. کمی چوبی ست و نسبت به سایر انواع خود دارای طعمی شیرین می باشد.
• خس خس هندوستان قوی ترین و سنگین ترین نوع خس خس! رایحه ای بسیار خاکی و غلیظ دارد.

خاستگاه گیاه وتیور

این گیاه بومی مناطق جنوبی هند، سریلانکا و اندونزی است. اما، امروزه در بسیاری از مناطق جهان نظیر هاییتی، فیلیپین، ژاپن، جزایر کومورو و غرب آفریقا و هم چنین در ایران نیز وجود دارد.

شرایط رویش علف وتیور

علف و تیور گیاهی است که با انواع خاک ها و آب و هوا خود را وفق می دهد و در آن رشد می کند، این گیاه در انواع خاک های اسیدی، بازی، قلیایی و شور استقرار می یابد و در خاک هائی کهدر صد فلزات سنگین آن ها مانند آلومینیوم، منگنز و غیره بالا می باشد نیز سازگاری و مقاومت از خود نشان می دهد، علف و تیور در مناطقی که میزان بارندگی در آن ها ۴۵۰ تا ۵۰۰ میلی متر است به خوبی رشد می کند و پس ازرشد در مقابل خشکی مقاومت می کند و از ۱۰ - درجه سانتی گرادتا ۵۰ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل می کند در عین حالی که در بعضی از منابع ۱۵ -درجه سانتیگراد تا ۵۵ درجه سانتیگراد را عنوان شده است. خس خس در حالت سبزی در مقابل آتش سوزی مقاوم بوده و به آسانی آتش نمی گیرد و در مقابل حشرات و نماتودها نیز مقاوم می باشد علف و تیور در مقابل سایه بسیارحساس بوده و رشد آن را به تأخیر می اندازد و این عمل در گیاهان جوان بیشتر محسوس است.

کاشت علف وتیور

کاشت گیاه خس خس در موارد زیر با موفقیت توأم بوده است

• تثبیت گالی (جلوگیری از بسط و توسعه آن).
• تثبیت آبراهه ها و کانال های زهکش.
• جلوگیری از تخریب و تثبیت مناطقی که در اثر رطوبت و خیس شدن خرد شده وریزش می کنند.
• بهبود کیفیت روان آبهائی که حاوی مواد شیمیائی کشاورزی هستند (کود شیمیائی و سموم کشاورزی) به وسیلهٔ فیلتر شدن آن توسط گیاه و تیور.
• اصلاح و احیاء مناطقی که محل انباشت زباله یا آشغال قدیمی بوده است.
• اصلاح و احیاء زمین های تخریب شده در اثر استخراج مواد معدنی.
• پخش کردن آب های حاصل از بارندگی و روان آبها.
• اصلاح خاک های اسیدی و سولفاتی و کنترل در فرسایش آن.
• اصلاح و احیاء اراضی و معادن بهره برداری شده پس از بهره برداری.
• تصفیه و کاشت آلاینده های موجود در فاضلاب دامداری ها و کارخانجات به وسیلهٔ کاشت و تیور در اطراف کانال های انتقال.

حفاظت و نگهداری علف وتیور

پس از استقرار نیاز به نگهداری و مراقبت چندانی ندارد، چنانچه گیاه و تیور به منظور کنترل گالی (گالی زدائی) و زمین های تخریب شده کاشت گردد چنانچه خاک فقیر باشد گیاه نیاز به کود دارد که تا استقرار کامل آن باید دو مرتبه در سال به آن کود داده شود و زمان آن یک مرتبه در اوایل تابستان و مرتبه دیگر در آخر تابستان می باشد و کود مورد نیاز آن (di-ammonium- phosphate)می باشد و مقدار آن ۱۰۰ گرم در طول یک متر توصیه می شودچنانچه خاک فقیر نباشد تا استقرار کامل گیاه و تیور برای هر متر در طول ۵۰ گرم برای چند ماه عنوان شده است از طرفی چون گیاه به سایه حساس می باشد در سال اول مبارزه با علف های هرز ضروری می باشد.

توانایی وتیور در جذب فلزات سنگین

یکی از معضلات زیست محیطی آلودگی فلزات سنگین است که جداسازی آن ها از طبیعت با مشکلات عدیده ای روبه روست. این گیاه قابلیت جذب فلزات سنگینی همچون آرسنیک، کادمیوم کروم، مس، جیوه، نیکل، سلنیوم، سرب و روی را دارد. در حال حاضر کشورهای پیشرفته از جمله آلمان، کانادا و بسیاری از کشورهای دیگر سعی از در استفاده از فناوری های زیستی برای پالایش محیط زیست از آلودگی ها دارند.

کاربردهای علف وتیور

• شاخ و برگ گیاه و تیور منجر به جمع شدن رسوبات در پشت آن وکنترل هرز آب می شود.
• از شاخ و برگ آن برای عایق بندی سقف ها استفاده می شود.
• از شاخ و برگ آن به عنوان مواد خام در صنایع کاغذسازی مورد استفاده قرار می گیرد.
• از شاخ وبرگ آن در صنایع دستی برای بافتن سبد، کلاه، طناب و غیره استفاده می شود.
• شاخ و برگ آن را به عنوان علوفه مودر تعلیف گاو، گوسفند، اسب و سایر دام های مشابه قرار می گیرد.
• از شاخ و برگ آن به عنوان مالچ گیاهی برای کف اصطبل استفاده می شود.
• از شاخ و برگ آن به عنوان منبعی برای کاشت انواع قارچها و تولید کود گیاهی مورد استفاده قرار می گیرد.
• ریشه باعث جذب و نگهداری رطوبت خاک می شود.
• باعث جذب مواد غذائی و معدنی موجود در عمق خاک و سپس پراکنش آن در سطح خاک و در نتیجه تقویت خاک می گردد.
• باعث جذب مواد شیمیائی سمی کشاورزی مانند کودهای شیمیائی، علف کش ها و حشره کش ها که در خاک باقی می مانند می شود.
• از ریشه آن انواع بادبزن، کیف دستی، حصیر و پرده بافته می شود زیرا دارای بوی مطبوعی می باشد.
• ازریشه آن برای حفاظت و نگهداری از پوست به صورت پودر استفاده می شود.
• از روغن و عصاره آن در صنایع عطر و ادکلن سازی استفاده می شود.
• برای از بین بردن و دور نمودن حشرات و جوندگان استفاده می شود.

کاربرد های دیگر گیاه وتیور

از ساقه های محکم این گیاه در ساخت صنایع دستی مانند سبد استفاده می شود. ریشه ی این گیاه دارای خواص آنتی اکسیدان است و می تواند برای مصارف دارویی و درمان سر درد ها مورد استفاده قرار گیرد. عطر به دست آمده از ریشه های این گیاه دارای بوی بسیار خوشی است و از جمله عطرهای بسیار گران به شمار می رود. ریشه ی این گیاه در عمق زیادی از زمین رشد می کند و می تواند مانع فرسایش خاک و رانش و ریزش دیواره شود و جلوی بیابان زایی را بگیرد.

گیاه آنغوزه چه کاربرد دارویی دارد؟