طراحی طلا و چگونگی پیدایش هنر طلاسازی در ایران

تاریخچه هنر زرگری و جواهرسازی

ساکنان ایران زمانی دیرتر به ثروت و فرصت کافی دست یافتند تا روی فلزات کار کنند و از آنها زیـورهایی بـسازند ، که دلیل عمده اش سختی اوضاع معیشت شان بود در مقایسه با میانرودان و کناره های درهٔ نیل که آب فراوان و کشاورزی آسان داشتند .

فلزات و سنگهای قیمتی از دیرباز در دستهای ماهر بشر به شکلهای تزیینی و هنری درآمده است تا چون زیور شخصی ، یا از جهت حیثیت اجتماعی ، و نهایتاً در راه نیات آیینی به کار برده شود . از دیرزمانی چون ۵۰۰۰ سال ق م در مصر ، و حدود ۲۵۰۰ سال ق م در میانرودان ( بین النهرین ) جواهرات و آرایه های دل انگیز ساخته می شد ، که نمونه هایی از آن ـ مشکوف در کاوشهای شهر باستانی اور ، در جنوب بابل و وابسته به تمدن سومر ، به توسط سرلناردوولی ـ از نظر می گذرد .

ساکنان ایران زمانی دیرتر به ثروت و فرصت کافی دست یافتند تا روی فلزات کار کنند و از آنها زیـورهایی بـسازند ، که دلیل عمده اش سختی اوضاع معیشت شان بود در مقایسه با میانرودان و کناره های درهٔ نیل که آب فراوان و کشاورزی آسان داشتند .
با این همه زیورهای مسی و رشته هایی از مهره و دانه به رنگها و ترکیبات گوناگون از میانه دوره مفرغ ، یا حدود ۳۰۰۰ تا ۱۳۰۰ ق م به دست آمده است . تپه حصار دامغان که واقع بر جادهٔ معادن سنگ لاجوردبدخشان قرار داشت از حدود سال ۲۰۰۰ ق م آنقدر توانگر شد که مرکز نخستینی برای زرگری و نقره کاری واقع گردید ، گرچه زیورها و اشیاء گرانبهایی که در آن جا ساخته می شد از ظرافت و تمامکاری بسی به دور بود .

انقراض امپراتوری سومری با سقوط و انهدام شهر مرکزی اور در ۲۰۰۶ ق م عواقب مهمی را موجب شد که یکی نابودی اشیاء همراه بردنی به عنوان غنایم جنگی بود ، و دیگری پراکنده شدن یا بی خان و مانی پیشه وران ، یعنی همام رویدادهایی که به دفعات بسیار ، زیانبخش فرهنگهای اقوام گردیده است.
باید در نظر داشت که بر طبق مدارک معتبر ، هم از لحاظ منطقه ای و هم از جهت نظم تاریخی ، بر اثر حفاریهای خطاکارانه و به دور از نظارت علمی ، در تعیین جایگاهها ، دوره ها ، تقدم و تأخر سنه ها ، شرایط اقتصادی و اوضاع اجتماعی ، و خصوصاً ارتباطات و داد و ستدها ، آشفتگی بسیار به میان آمده ، و اصالت تولیدگاهها و قدمت ، اعتبار و سندیت عتیقه ها و زیرخاکیها در بازار ارزشها سخت مشکوک و متزلزل گردیده است ، و بیش از همه در مورد جواهرات و فلزات گرانبها و اشیاء کوچک همراه بردنی . به هر صورت مسلم است که این گونه اقلام همه جا و همه وقت در گردش دست به دست بوده است .
در نیمهٔ اول هزارهٔ دوم ق م جواهرات تولید شده در شوش مشتمل بود بر دستبندها و گردنبندهای آراسته به مهره های گرمکی شکل و دانه های وسطی ( فاصله انداز ) از طلای تو خالی ، که زنان و مردان متساویاً زیب پیکر خود می ساختند . در نتیجهٔ کاوشهای علمی به عمل آمده در تورنگ تپه ، حسنلو ، دینخاتپه ، گوک تپه ، دیلمان ، و نیز به دست آمدن اشیائی از املش ، جواهراتی قابل سنه گذاری شناسایی شده اند که مسیر تحول و طیف طرحها و همچنین اسلوبهای معمول در ایران شمالی را آشکار می سازند ، مشتمل بر :
آویزهای گوژکاری شده گرد یا ستاره ای ، گوشواره های ملیله کاری به ریخت هلال ماه یا به شکل حلقوی مارپیچ ، انگشتری و گردنبندها با دانه های عقیق جگری و مهره های مجوف و شیاردار ( خیاره دار ) طلا ، همچنانکه نیمتاج و پولک و دگمهٔ تزئینی .

گوشواره ای جالب توجه که به اهتمام پروفسور دایسون در حسنلو مکشوف گردیده است شبیه به خوشه ای از گویچه های کوچک طلا ، مانند دانه های انگور ، ساخته شده ، و از جهت بافت جودانه ای ( دان دان ) سطحش شباهتهایی با نمونه های نقش برجسته های سنگی آشوریان دارد . چنانکه پیداست عرصهٔ الهامگیری جواهرساز ایرانی نسبت به ازدیاد مشتریانش گسترده تر می گردیده تا پاسخگوی تقاضا بماند .
نخستین نمونه های دستبند طلای ایرانی تشکیل یافته از دو حلقهٔ مجوف طلا پیچیده به دور یکدیگرو با دو انتهایش به شکل کلهٔ شیر در یکی از گورهای مارلیک پیدا شده است . این نمونه ای آغازین از پیدایی دستبندهای طلایی است که با همین ویژگی کلهٔ جانورانی بیرون رسته از دو انتهای حلقهٔ تو خالی ، و با نازک کاریهای الحاقی ، در دورهٔ هخامنشی به انواع مختلف ساخته می شد .

زیور آلات در نواحی مختلف ایران

یافته های باستان شناسی و تصاویر برجسته کهن نشان می دهد که ایرانیان همیشه در این هنر، ذوق ویژه ای داشته اند. ایرانیان در خودآرایی اسلوب های خاص داشتند. ولی اکنون دیگر از آنها نشانی نیست. زنان شهری اینک دنباله رو مدهای اروپایی هستند و کمتر زیورهای سنتی به خود می بندند، از اینرو برای دیدن زیورهای اصیل ایرانی باید به نقاطی رفت که مردمش هنوز از فرهنگ بیگانه کمتر اثر پذیرفته و اصالت و عادت ها و سنت های دیرین خود را نگاه داشته اند. امروزه مردم عشایری، که زنانشان کمتر چادر به سر می کنند، بیش از گروه های دیگر مردم ایران، زیورهای سنتی را زنده نگاه می دارند.

زینت آلات این نواحی همیشه به سفارش ساخته می شوند. در ساخته های روستایی، نقره بیشتر به کار می رود، حال آنکه در شهرها طلا متداول است و وسیله ی بهتری برای پس انداز محسوب می شود. گذشته از طلا و نقره، آلیاژهای فلزی و مهره های پلاستیک به رنگ طلائی و فیروزه ای نیز اغلب به کار می رود. یاقوت های مصنوعی هم از رنگ صورتی روشن تا تیره، خواستاران بسیار دارند. به همین گونه مرواریدهای مصنوعی و سنگ سفید که در جاهایی که مروارید در دسترس نباشد معمول است. در بندرعباس کهربا به کار می برند. از میان سنگ های ویژه زینت آلات، فیروزه تداول بسیار دارد، چون در خراسان معدن آن یافت می شود.

در میان زینت آلات کردستان، سربندهای زیبا و آراسته و کمربندهای بسیار پهن شهرت دارند. این زیورها با آنکه حتی به دیده شهرنشینان غریب می نمایند، از روی کهن ترین اسلوب های ایرانی ساخته می شوند. کمربندهای کردستان که نقش هایی از پشت به روی آنها برجسته کاری می شود دنباله مستقیم کمربندهای پهن برنز اورارتوی کهن اند. تاج های زیبایی که در این مناطق وجود دارد همانند سربند آناهیتا به روی سنگ نگاره ساسانی طاق بستان در کردستان اند و از روی سنت تاج های سلطنتی ساسانی ساخته شده اند، هر چند آراسته ترند.

زینت آلات اغلب برای خودآرایی بوده است، ولی گاه ریشه های مذهبی نیز دارد، همچون بازوبندها و نظرقربانی هایی که گاه به صورت زیورهای فیروزه ای یا آبی به کلاه یا شانه کودک می آویختند. از سوی دیگر برخی از آنها ارزش مصرفی داشته اند مانند سنجاق ها یا مشکدان، موچین و خلال دندان و گوش پاک کن که هر سه به آویزه ای پیوسته است و بلوچ ها آن را تایوک می نامند.

تاریخچه ی بیشتر نگاره ها و نقش ها و روش های تزئینی به روزگاران باستان بر می گردد. هر چند سرچشمه اصلی این مضامین اغلب از یاد می رود یا دگرگونی می پذیرد، ليكن نگاره های اصلی به صورت سنتی زنده پایدار می مانند. پا آورنجن ها و النگوهای ته باز که نماد سرهای جانوران یا مارها هستند از آن جمله اند. چنین زیورهایی را به صورت پادیک یعنی پا آورنجن و چوری یا النگو در بلوچستان و سیستان و بندرعباس می توان یافت. نقش گل و بته و آویزه های ماهی شکل از هنر باستان ریشه می گیرد. گوشواره ی هلالی شکل به نام چلگوش در بلوچستان یا دونه دار تختگی در سیستان نه تنها زیوری بسیار کهن است بلکه امروزه در ایران به ویژه در ملیله کاری ها و میناکاری های اصفهان رواج یافته است.

زینت کاری ها اغلب به صورت دایره ای مسطح و شکل های چهارگوش و سه گوش، و ماهی و جز آن است که با زنجیر و آویزه ها به هم متصل می شوند. روش های نقش پردازی عبارت است از مشبک کاری مانند النگوهای سیستان و بلوچستان یا منبت کاری و مفتول کاری در انگشترها و آویزه های گیسوان در بلوچستان و دانه دانه مانند سینه ریزهای طلایی بلوچستان نقش های گل و بته ای نیز یافت می شود.

هیچ یک از عشایر ایران به اندازه ی ترکمن ها در شمال شرق کشور، هنر جواهرسازی را به پایه کمال نرسانده اند. زنان ترکمن از زمان کودکی خود را به زینت آلات نقره مطلا با نقوش برجسته یا سوراخ شده، مرصع به فیروزه ی نیمه گرانبها و شیشه های رنگین به تقلید از جواهر و گل میخ های مطلا می آرایند. استفاده از زیور در نزد ترکمن ها نه تنها جنبه ی خودآرایی و تزئینی داشته و دارد، بلکه از جنبه ی اقتصادی و فرهنگی نیز حائز اهمیت بوده است. از نظر فرهنگی، زیورآلات ترکمن ها به واسطه ی آویزهای مختلف در هنگام حرکت، ایجاد سروصدا می کرده است که بیانگر قسمتی از فرهنگ آنها است. طلسم ها و طومارهایی که حامل ادعیه می باشند و قاب های قرآن که به گردن می آویزند، جنبه های اعتقادی استفاده از زیورآلات نزد ترکمن ها را روشن می سازند. در این زیورها به ظاهر طلا غلبه دارد، ولی ماده ی اصلی آنها نقره است، با محتوای اندک، دو سوم یا کمتر، به این ملاحظه که زیورآلات را بتوان هر روزه با حداقل فرسودگی به کار برد.

طلا

به جرات می توان گفت تا به امروز هیچ ماده ای همچون طلا نتوانسته قلب و ذهن افراد را درگیر خود کند. طلا به دلیل کمیابی و درخشش فوق العاده زیبایش محبوب همگان است. استفاده از طلا در جواهرسازی , در زمان اسکندر مقدونی باب شد و بیش از ۱۵ قرن است که طلا به عنوان جزء لاینفک زیورآلات, مورد استفاده قرار می گیرد.

کار با طلا در این عرصه راحت تر از دیگر فلزات است. اساساً طلای خالص بیش از حد برای استفاده, در ساخت جواهرات نرم است، به همین خاطر آن را با آلیاژهای دیگری چون مس و روی مخلوط می کنند. درجه خلوص طلا بر حسب عیار آن مورد بررسی قرار می گیرد که به شرح ذیل است :

طلای مورد استفاده در جواهرسازی

طلای ۲۴ عیار : ۹۹٫۹% طلای ۲۲ عیار : ۹۱٫۷% طلای ۱۸ عیار : ۷۵% طلای ۱۴ عیار : ۵۸٫۳% طلای ۱۲ عیار : ۵۰% طلای ۱۰ عیار : ۴۱٫۷%

دیگر فلزات پر کاربرد در جواهرسازی :

پس از طلا پرکاربرد ترین فلزات در ساخت جواهرات عبارتند از : نقره، پلاتین، استیل، تیتانیوم، پالادیوم، مس و…

سنگ های پر کاربرد در ساخت زیورآلات به شرح ذیل است :

الکساندریت، یاقوت ارغوانی، آکوامارین، سیترین، الماس، زمرد، لعل، یشم، سنگ لاجورد، حجر القمر، مورگانیت، عقیق سلیمانی، اوپال، کهربا، مروارید، زبرجد، روبلیت، یاقوت سرخ، یاقوت کبود، تانزانیت، یاقوت زرد، فیروزه و…

ابزارآلات طلا و جواهرسازی

• چرخ نورد
• سندانجه
• کولیس دیجیتال
• ترازو
• چکش
• فرز
• دریل
• حدیده
• انواع انبرها

برای طراحی طلا چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

• به مشتریان، مشاوره دهید
• در مورد گزینه های مشتری، صحبت کنید و ایده های اصلی را تنظیم نمایید
• گاهی با استفاده از طراحی کامپیوتری (CAD)، ایده ها را تشریح کنید، تا مشتری بتواند طراحی پایانی را تجسم کند.
  اگر جواهرساز هستید، فعالیت های شما شامل موارد زیر خواهد بود:
• نصب – ساخت چارچوب برای جواهرات.
  این مرحله شامل بررسی، فرم دادن و دریل کاری در فلز، و باز کردن سوراخ هایی است که در آنها باید سنگ ها را قرار دهید
• ساخت مدل (ریخته گری) – ساخت یک شی یا جزئیات تزئینی با استفاده از یک قالب.
• مهرزنی و کار مطبوعاتی
• تعقیب – ساخت یک الگوی منتصب بر روی سطح فلز
• جوش دادن و ساخت
• پرداخت (صیقل) – اطمینان از پایان کار قطعه.
  معرفی هنر حکاکی + جزئیاتش