مزارعه
مُزارعه در لغت به معنای با همدیگر کاشتن است و در حقوق به موجب عقد مزارعه یکی از طرفین در معامله زمینی را برای مدتی معین به شخص دیگر می دهد تا در آن زراعت کند و محصول به دست آمده از آن را تقسیم کنند. در اصطلاح حقوق مالک را مُزارع و شخصی را که زراعت می کند عامل می نامند. در عقد مزارعه هیچ یک از طرفین حق برهم زدن عقد را ندارند مگر طبق شرایطِ خاصِ حقوقی. در حقوق ایران در ماده ۵۱۸ قانون مدنی ایران آمده است چون زارع ریشه کشت خود را با اذن و اجازه مالک در زمین ایجاد نموده است و از طرفی مطابق قاعده فقهی(حقوقی الزع لزارع و لو کان غاصب)، ریشه موجود در زمین متعلق به زارع است حتی بعد از اتمام عقد مزارعه، ریشه حقی را برای زارع درزمین مالک ایجاد می نماید که اصطلاحاً بدان حق ریشه می گویند.
ارکان مزارعه
مزارعه به اعتبارعقد بودن خود، دارای سه رکن است:
صیغه: ایجاب وقبولمتعاملین: کشاورز و مالکمتعلق معامله: زمین
شرایط عقد مزارعه
زمین برای زراعت باید از طرف مزارع داده شود. یکی از ارکان عقد مزارعه آن است که باید زمین از طرف مزارع برای عمل زراعت به طرف دیگر که عامل است داده شود.زمینی که به مزارعه داده می شود باید دارای شرایط زیر باشد:
زمینی که مورد مزارعه است باید برای زرع مقصود قابل باشد اگرچه محتاج به اصلاح یا تحصیل آب باشد. بنابراین هرگاه زمینی برای زراعت برنج به مزراعه داده می شود و از نظر کمی آب قابلیت برنج کاری را ندارد اگرچه می توان محصول دیگری مانند گندم و جو در آن به عمل آورد مزارعه باطل است زیرا زمین برای آنچه مورد عقد مزارعه قرار داده شده قابلیت ندارد و کشت محصول دیگری هم مورد عقد نمی باشد.
مقدار زمینی که برای عمل زراعت قرار می دهد باید در این عقد معلوم و معین باشد. خواه به وسیله مشاهده معلوم گردد و یا مقدار مساحت و اوصاف لازم آن ذکر شود.
مورد مزارعه ممکن است مقدار معین به طور کلی از زمین متساوی الاجزاء قرار گیرد مانند یک جریب از یک قطعه زمین صد جریبی در صورتیکه تمامی قسمت های آن از حیث قابلیت زراعت و دادن محصول یکسان باشند.
در عقد مزارعه باید تعیین شود که عوامل لازمه برای کشت به عهده کدام یک از عامل و مزارع است. زیرا تعیین آن تأثیر به سزایی در سهم هر یک از مزارع و عامل می نماید و در صورت جهل به آن معامله غرری می گردد.
در عقد مزارعه ممکن است هر یک از بذر و عوامل مال مزارع و یا عامل باشد و در صورتیکه مزارع یک نفر و عامل چند نفر باشند ممکن است هر قسمتی از عوامل را یکی از آنان عهده دار شود. چنانکه هرگاه در عقد مزارعه زمین از یک نفر و آب از دیگری و سه نفر عامل باشند ممکن است مزارعه بین آنان بدین نحو منعقد گردد که بذر از یکی و گاو از دیگری و آلات و عمل به عهده سومی قرار داده شود.
سهم عامل از محصول زمین باید به طور مشاع تعیین شود. منافع حاصله از مزارعه عبارت از محصولی است که در نتیجه به کار رفتن عوامل متعددی از قبیل زمین، آب، کار، بذر و عوامل دیگر به دست میآید و به هر یک از آن عوامل سهمی اختصاص مییابد و برای آنکه معامله غرری نگردد باید سهم هریک از عامل و مزارع از منفعت به طور مشاع معین گردد.
مدت عقد مزارعه
در عقد مزارعه مدت باید معین باشد که در چه مدتِ زمانی مزارع زمین را در اختیار عامل قرار داده است. مدت معین شده باید برای کشت محصول مورد نظر متناسب و کافی باشد و الا اگر این تناسب معقول نباشد عقد باطل است و چنانچه اصلا زمان معین نشود معامله غُرری (هیچ نفع عقلایی و مشروع برای طرفین ندارد و بستگی به شانس و تصادف دارد) و باطل است.
سهم مزارع و عامل در عقد
طبق ماده ۵۱۹ قانون مدنی در عقد مزارعه، سهم هر یك از مزارع و عامل باید به نحو مشاعی مثل ۴/۱ یا ۳/۱ یا ۲/۱ معین شود، و اگر به نحو اشاعه نبود، مثلاً یك میلیون تومان مال مزارع باشد، احكام مزارعه، بر این عقد جاری نیست. تعیین سهم با توجه به امكاناتی است كه طرفین در عقد مزارعه به کار می برند.
زمین موضوع مزارعه
زمین باید مستعد همان زراعتی باشد كه در عقد معین شده است؛ مثلاً اگر زمین مستعد گندم كاری، جهت كشت برنج، مزارعه داده شود، این عقد باطل است. علاوه بر این زمین باید امكان آب رسانی داشته باشد هر چند كه به اصلاح نیاز داشته باشد. هم چنین لازم است زمین از جهت مقدار معلوم باشد؛ مثلاً یك هكتار زمین كشاورزی، به مزارعه داده می شود.
در مزارعه چه کسی وظیفه تهیه بذر و پرداخت مالیات را دارد؟
اصل بر این است که بذر و تمامی ادوات کشاورزی را عامل تهیه کند مگر اینکه توافقی خلاف آن در قرارداد صورت گیرد. مالیات که به محصول برداشت شده یا زمین در مدت قرارداد مزارعه تعلق می گیرد، بر عهده مالک است مگر اینکه طرفین خلاف آن توافق کنند.
سود در عقد مزارعه چگونه محاسبه می شود؟ در کلیه قرارداد های اسلامى از جمله مزارعه سود به دو روش روز شمار و ماه شمار قابل محاسبه می شود.
روز شمار: ۳۶۵۰۰/ (مدت به روز * نرخ * مبلغ)
ماه شمار: ۲۴۰۰/ ((مدت به ماه + ۱ ) * نرخ * مبلغ)
فسخ و بطلان عقد مزارعه
خروج زمین از قابلیت انتفاع که طبق ماده 527 قانون مدنی عقد منفسخ می شود. بر اساس این ماده، هر گاه زمین به واسطه فقدان آب یا علل دیگر از قبیل، از قابلیت انتفاع خارج شود و رفع مانع ممکن نباشد عقد مزارعه منفسخ می شود.
فوت عامل با شرط مباشرت وی در عقد که طبق ماده 529 قانون مدنی عقد منفسخ می شود. طبق این ماده، عقد مزارعه به فوت متعاملین یا یکی از آن ها باطل نمی شود، مگر اینکه مباشرت عامل شرط شده باشد، در این صورت به فوت او منفسخ می شود.
عدم اهلیت طرفین عقد یا یکی از آن ها
عدم قابلیت کشت زمین
عدم وجود زمین
عقد مزارعه در سیستم بانکی و بانکداری
به منظور حمایت از قشر کشاورز، سیستم بانکی باید عقد مزارعه را جاری کند. برای این کار بانک ها به عنوان مزارع، زمین هایی را که ملک آنها بوده یا به هر نحوی در تصرف آن مجاز هستند طبق قرارداد مزارعه به کشاورزانی که زمین ندارند واگذار می کنند. زمانی که محصول کشت شود و حاصل تقسیم شود و سهم بانک تحویل داده شود قرارداد مزارعه خاتمه پیدا می کند. گاهی ممکن است بانک تمایل داشته باشد که محصول توسط عامل (کشاورز) به فروش برسد که در این صورت، این موضوع در قرارداد قید خواهد شد.
