صاحبنظران معتقدند که سازهای بادی از اولین آلات موسیقی مورد استفاده بشر بودند و انسانهای اولیه با دمیدن در اشیایی مانند شاخ حیوانات، لولههای نباتی، صدفهای دریایی و … صداهایی را تولید میکردند.
دونای چنانکه از نامش پیداست، نای مضاعف است. فارابی از این ساز با نامهای «دیانی» و «دوآهنگ» یاد میکند. در کتاب «فرهنگ سازها» آمده که دیانی به مرور زمان به «دویانی» و «دونی» و «نی جفتی» تغییر نام دادهاست. در گذشته این ساز با نام «چنجیق» یا «موسیکار خطایی» شناخته میشد.
دونای را در مناطق کردنشین با نام دوزله میشناسند، چرا که مردمان این مناطق دوزبانه این ساز را از ساقه گیاهی به نام «زله» که شبیه نی است و در کنار رودخانهها میروید، میسازند.
در آثار باقیمانده از ایران باستان، نقشی از یک نوازنده آشوری به یادگار مانده که سرگرم نواختن دونایی شبیه دونای مصری و یونانی است. همچنین در کنار قبر یکی از فراعنه مصر باستان دو زن نوازنده مربوط به هجده قرن قبل از میلاد مسیح که یکی از آنها درحال نوازندگی دونی است، دیده می شوند.
در جام های نقره ای به جا مانده از دوران ساسانیان نیز نقش سازی به نام ارغنون که به شیوه نی ابنان نواخته می گردد، دیده می گردد.
در سده پنجم هجری، سازی به نام مرصول در مصر رواج داشته که احتمالاً همان دونای بوده است.
دونای در دوران پس از اسلام مقبولیتی فراوان یافت و آن را باقطعات طلا و نقره و منگوله های گلابتون تزیین می کردند.
ابن خردادبه اولین فردی بوده که از این ساز نامی به میان آورده است. از وی نقل شده که ایرانیان نی را با عود و دونای را با تنبور می نواخته اند. فارابی در کتاب موسیقی کبیر از نظر چسبیده یا جدا بودن نی ها، انواع مختلفی از این ساز را با نام های مزمار مزدوج، مزمارین، مزمار المثنی، دونای بادیانی و مقرونه معرفی نموده است.
زماره و مورلی در هندوستان، ارقول در مصر، زمر درتونس و مراکش، تسامبونا در یونان، ستاره در پاکستان مزامیر در ازبکستان و کش نای در ترکیه سازهای شبیه دوزله هستند که با تفاوت هایی در طول و شکل کاربرد دارند.
در بعضی از انواع دونای تنها یکی از لوله ها سوراخ دارد و لوله دیگر فقط صدای ثابت فراوری می نماید که به این لوله زیادات می گویند. نی ابنان اسکاتلندی ها نیز از همین نوع است.
دونای (به معنای نای مضاعف) دیانی و دوآهنگ نام های دیگر این ساز هستند اما در منطقه های کردنشین به آن دوزله می گویند زیرا آن را از ساقه ی گیاه زَله می سازند که شبیه به نی می باشد. این ساز از دو لوله موازی و به هم بسته شده تشکیل می شود که جنس آنها مسی یا نئی است. برخی دیگر از سازهای دوزله را با پر دال یا استخوان قلم پرنده ها می سازند. هر لوله قمیش یک زبانه و مستقل دارد. قطعه ای که در بعضی از سازهای بادی قرار داده می شود و وسیله ی اصلی تولید صوت در این سازهاست قمیش یا زبانه نام دارد. سازهایی مثل ابوا، فاگوت، سرنا، ساکسیفون و کلارینت این قطعه ی قمیش را دارند. نام این قطعه از ساقه ی گیاه قمیش گرفته شده اما ممکن است با مواد مصنوعی یا فلز (برای سازهای قابل کوک) هم ساخته شود.
دوزله سازی است که روی لوله آن شش سوراخ ایجاد شده و در طول هر دو لوله کنار هم قرار می گیرند. انتهای پایینی هر دو لوله نیز باید باز باشد. در طول های متفاوت از حدود 22 سانتی متر و قطر 2 سانتی متری ساخته می شود.
نقشی از یک نوازنده آشوری در آثار قدیمی به جا مانده یافت می شود که در حال نواختن دونای شبیه نوع مصری و یونانی آن می باشد. همچنین از دوره ی ساسانیان، جام های نقره طرح داری وجود دارند که در طرح های آن ها نقش ساز ارغنون که مانند نی انبان نواخته می شده دیده می شود. ساز دوزله یا دونای پس از اسلام مورد قبول واقع شده بود که در آن زمان آن را با طلا و نقره و … تزئین می کردند. اولین فردی که نام این ساز را به میان آورد ابن خردادبه بود که از او نقل شده ایرانی ها دونای را با تنبور می نواختند.
این ساز در بسیاری از نواحی ایران از جمله کردستان و آذربایجان در شکل ها و اندازه های مختلف مشاهده شده است. در بلوچستان با نام دونی، در هرمزگان با نام دونای، در کرمانشاه با نام جفتی، در خراسان با نام قشمه، کردستان ساز دوآهنگ و با عنوان دوزله در ایلام شناخته می شود. این ساز در خراسان سه نوع مختلف داشته که نوع اول پنج سوراخ، نوع دوم و سوم نیز شش و هفت سوراخ هستند. این سه نوع هیچکدام سوراخ پشتی ندارند.
علی آبشوری، رمضان عزیزی و خان محمد در خراسان؛ و قنبر راستگو هرمزگان، مراد نهاوندی و علیدوست لاحتی در ایلام از نوازندگان بسیار خوب این ساز در ایران هستند.
زبانه های دوزله را طوری در دهان می گذارند که تقریباً همهٔ طول آنها در محفظهٔ دهان قرار می گیرد و با انگشت های هر دو دست آن را می نوازند. چون دوزَله هواصدایی مضاعف است، هر انگشت باید به طور همزمان یک ردیف از سوراخ های هر دو لولهٔ صوتی را بسته یا باز نگه دارد و به این ترتیب این دو لوله به صورت همصدا به صدا درمی آیند. در نواختن دوزَله از تکنیک نفس برگردان استفاده می شود و درنتیجه صدای آن ممتد و بدون مکث خواهد بود.
دوزَله از سازهای مهم متداول در ناحیهٔ زاگرس واقع در غرب ایران است. این ساز دو لولهٔ صوتی ست که در کنار هم قرار گرفته و به هم بسته شده اند. لوله های صوتی از جنس های مختلفی ساخته می شوند که بهترین شان استخوان بال انواعی از پرندگان شکاری، مانند قوش، باز و عقاب است.
