تجربه های تمدنی و فرهنگی جوامع پیشرفته در دنیا حاکی از آن است که هر نوع پیشرفتی در عرصه فکری، فرهنگی و تمدنی، همه از دریچه کتاب و کتابخوانی رخ داده است. کتاب صرفاً یک رسانه برای انتقال ایده و افکار نیست بلکه کتاب یک ابزار استراتژیک برای تغییر گفتمان حاکم بر دنیا است. کتاب ابزار قدرت است. هر قومی که بتواند کتاب و کتابخوانی را در جامعه خود نهادینه سازد، فرهنگ و تمدن فربه تری می تواند داشته باشد. مقام معظم رهبری از کتاب به "دروازه دانش" تعبیر کرده اند و کتاب خوانی به نظر ایشان "کتاب خوب، جزو ابزارهای اصلی برای وصول به کمال بشری است". فرایند دیجیتالی شدن در عصر انفجار اطلاعات، فرایندها و رسانه های انتقال اطلاعات را دستخوش تحولات فرآوانی قرار داده است. ابزارهای دیجیتالی فرآوانی در عصر جدید برای انتقال اطلاعات ابداع شده اند و مکتوبات کاغذی رونق گذشته را ندارند و این واقعیتی است که نمی توان از آن غافل بود. حال پرسش آن است که در عصر دیجیتالی شدن، نقش کتابخانه به عنوان گنجینه کتب کاغذی بنا بر تعریف سنتی از آن، چیست؟ آیا کتابخانه صرفاً محلی برای نگهداری از کتابهای کاغذی به عنوان ذخیره تاریخی و فرهنگی و متعلق به گذشته است؟ یا همچنان باید به کتابخانه به عنوان یکی از عناصر اصلی محرک در عرصه اطلاع رسانی توجه جدی شود؟ اینها سؤالاتی است که دکتر رسول زوارقی دانشیار دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تبریز و ریاست محترم کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تبریز در گفتگویی اختصاصی با ساعد نیوز در روز کتاب و کتابخوانی بدان ها پاسخ گفته اند:
ساعد نیوز: نقش کتابخانه را در عصر دیجیتال چگونه ارزیابی می کنید؟
دکتر رسول زوارقی: مطالعات تاریخی حاکی از آن است که تمدن بشری از زمانی به صورتی نظام مند و تأثیرگذار توسعه یافته است که بشر توانسته است که مسائل فکری را در قالب کتاب عرضه کند. در این معنا، کتاب به یک گنجینه تمدنی تبدیل میشود. کتابخوانی تجلی شکل گیری تمدن است و تمدن در قالب کتاب، مصداق پیدا کرده است. هر کتاب در اصل عنوانی از تمدن بشری است. کتابخانه به عنوان جایگاهی که کتاب ها در آن نگهداری می شوند، با این توصیف، تبدیل می شود به گنجینه تمدنی. کتابخانه در دوره های مختلف، نقش های متفاوتی را ایفا کرده است. در دوره ای، کتابخانه در خدمت دموکراسی بوده است، در دوره ای دیگر در خدمتِ آگاهی رسانی در دوره ای در خدمت تمدن سازی و اکنون کتابخانه در عصر دیجیتال و انفجار اطلاعات در خدمت مدیریت و پالایش اطلاعات است. ما در عصر انفجار اطلاعات با پدیده ای به نام اینفودمی مواجه هستیم. فضا پر است از اطلاعات آلوده و در اینجا نیاز به یک مرکزی هست که کار پالایش این اطلاعات آلوده را انجام دهد. منظور از آلودگی در اینجا، ناسره گی است. یعنی نامعتبر و بی اساس. کتابخانه وظیفه اش، پالایش اطلاعات و جدا کردن سره از ناسره است. کتابخانه همه گیری اطلاعات را مدیریت می کند و اطلاعات کاذب را فیلتر می کند. البته در کنار این وظیفه خطیر، کتابخانه در عرصه های دیگری نیز فعالیت دارد. کتابخانه زمینه را برای گسترش سواد و اطلاعات مهیا می کند، ارزیابی اطلاعات را تسهیل می کند، در زمینه اطلاع رسانی، یک نوع یکپارچگی به وجود می آورد، مبارزه با تخلفات پژوهشی را سیستماتیک می کند. وقتی کتابی به صورتی چاپی منتشر می شود، طبیعتاً این کتاب از یک فرایندهای فیلترینگ سربلند بیرون آمده است و شما می توانید به محتوای پژوهشی این کتاب اعتماد کنید و این خیلی نکته مهمی است. کارکرد مهم دیگر کتابخانه، در عصر نقص خلوت و آرامش بشر، این است که کتابخانه به عنوان یک محیط سوم مطرح می شود. کتابخانه جایی است که انسان مدرن مضطرب، آرامش خودش را بازمی یابد. و این کارکرد، در کنار گردآوری اطلاعات و برطرف کردن نیازهای پژوهشی و اطلاعاتی جامعه، از اهمیت بالایی برخوردار است.
ساعد نیوز: با همه گیری کتاب های دیجیتال، نظر حضرتعالی درباره آینده کتاب های کاغذی چیست؟
دکتر رسول زوارقی: نمی شود گفت که کتاب های کاغذی به طور کلی محو شده یا محو خواهد شد. گفته بودند که تا سال 1990، دیگر کتاب کاغذی کارایی را نخواهد داشت، حال آنکه ما در سال 2020 هستیم و هنوز چنین اتفاقی نیفتاده است. طبیعتاً نشر کتاب های دیجیتال باعث کم رونق شدن کتاب های کاغذی شده است ولی به نظر می رسد که کتاب های دیجیتال و کتاب های کاغذی به نوعی با همدیگر همزیستی پیدا کرده اند. البته این همزیستی و هماهنگی شاید در ایران هنوز آن طور که باید و شاید احساس نمی شود. من یک وقتی در یک کنفرانس بین المللی در ترکیه شرکت کرده بودم. یک دانشجوی آمریکایی را دیدم که علیرغم این که تمام ابزارهای دیجیتالی را همراهش داشت، در هنگام استراحت داشت یک کتاب کاغذی را مطالعه می کرد. متأسفانه وضعیت در ایران اینگونه نیست. این در حالی است که در کتاب های دیجیتال، بحث پالایش محتوا با توجه به شاخص ها و معیارها وجود ندارد. کتاب کاغذی به هر صورت قبل از چاپ، باید ویرایش شود و این ویرایش ها می تواند نقش بی بدیلی را در زمینه پالایش ایفا کند. به هر صورت باید قبول کنیم که اطلاعات یا به صورت عمدی یا به صورت سهوی، با خطا آلوده می شود. اطلاعات کاذب زمینه را برای علم گریزی مهیا می کند و این بدترین ضربه ای است که اطلاعات کاغذ می تواند وارد کند. کتاب کاغذی منبع موثق تری برای انتقال اطلاعات است. کتاب کاغذی می تواند موج خانمان سوز اطلاعات کاذب را مدیریت کند.
ساعد نیوز: به عنوان ریاست محترم کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تبریز، بفرمایید، چه تدابیری در زمینه امانت دهی کتاب های دیجیتال اندیشیده اید؟
دکتر رسول زوارقی: در حوزه کتاب های دیجیتال، بحث بر سر تملک و مالکیت و امانت دهی نیست، بحث بر سر دسترسی است. یعنی شما به منابع دیجیتال، دسترسی نیاز دارید. یعنی شما مبلغی را به یک جا پرداخت می کنید اکثراً به صورتی سالیانه و به یک مجموعه دیجیتالی دسترسی پیدا می کنید. ما در کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز مجموعه ای متشکل از 800 هزار کتاب را داریم که همه دانشجویان، اساتید و کارکنان به آن دسترسی دارند و می توانند به آسانی آن ها را دانلود و استفاده کنند. این کتاب ها تا سال 2017 به روزرسانی شده اند. ما به بیش از 120 پایگاه الکترونیکی دسترسی داریم. تلاش می کنیم تا خدماتمان را به روزرسانی کنیم.
ساعد نیوز: آیا ساز و کاری برای استفاده افراد خارج از دانشگاه، از کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز تعریف کرده اید؟
دکتر رسول زوارقی: بله. من آئیین نامه ای را با کمک دوستان تهیه کرده ام و ساز و کارهایی را برای این کار تعریف کرده ایم تا افراد دانشجوی خارج از دانشگاه یا کسانی که علاقمند به استفاده از منابع موجود در دانشگاه تبریز هستند به کتابخانه مرکزی مراجعه کنند و از منابع استفاده کنند. البته به دلیل همه گیری کرونا، فعلاً به صورتی محدود به اساتید و دانشجویان داخل دانشگاه خدمات ارائه می دهیم. به طور کلی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد در حال حاضر فقط در بحث امانت دهی کتاب فعالیت ندارد و ما در حوزه انتشارات و نشر دانشگاهی نیز فعالیت گسترده ای را داریم. کتاب های دیجیتال و انتشار ای بوک نیز در برنامه کتابخانه مرکزی و بخش انتشارات قرا دارد. توانمندسازی دانشجویان از طریق ایجاد ارتباط با مؤسسات فعال در زمینه ترجمه و ارتباطات پژوهشی بین المللی در دستور کار ما قرار دارد. تفاهم نامه هایی را در این زمینه با مؤسسات به امضاء رسانده ایم. بحث اخلاق پژوهش و تعریف کدهای اخلاقی در قالب کمیته اخلاق در پژوهش را زیر نظر مستقیم ریاست محترم دانشگاه پیگیری می کنیم. ما علاوه بر بخش فارسی و بخش لاتین، جدیداً یک بخش منابع ترکی را نیز به گنجینه کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز اضافه کرده ایم. بالغ بر بیش از 2000 جلد کتاب در این مجموعه وجود دارد که به زبان ترکی هستند. بخشی از این کتابها در ایران منتشر شده اند و بخشی نیز از ترکیه و جمهوری آذربایجان ابتیاع شده اند. علاقمندان به تحقیق در زبان ترکی و ادبیات آذربایجان می توانند از این مجموعه ارزشمند استفاده کنند. ما در حال حاضر طرحی را در دست افتتاح داریم که قرار است به کم بینایان و نابینایان عزیز، خدمات کتاب گویا ارائه بدهیم. به این صورت که عزیزانی که به این نوع خدمات نیاز دارند به کتابخانه مرکزی مراجعه و موضوع یا کتاب مورد احتیاج شان را اعلام می کنند و ما یک گروه داوطلب در این زمینه تدارک دیده ایم که این کتاب ها را گویا می کنند. این دقیقاً در راستای بحث شعاری است که برای امسال تعریف شده است. "دانایی، مانایی". یعنی با دانا شدن ما مانا می شویم. دو چالش را برای اساتید و دانشجویان تعریف کرده ایم. یکی چالش مربوط به اشتراک گذاریِ تجربیات مطالعه کتاب درباره کرونا است و نقش اطلاع رسانی درست در کاهش اضطراب و افزایش آرامش است. دومین چالش مربوط می شود به بحث اینفودمی و بحث پالایش اطلاعات کذب. از دانشجویان و اساتید محترم درخواست کرده ایم که به ما بگویند که برای دسترسی به اطلاعات موثق درباره کرونا از کدام پایگاه اطلاع رسانی یا رسانه ای کمک می گیرند. چالش دیگر مربوط به چالش کتابداران است. از کتابداران درخواست کرده ایم که به ما بگویند که با استفاده از فناوری های نوین، چه خدماتی را ارائه می کنند که بتواند در پالایش اطلاعات کاذب درباره کرونا مفید باشد.
جواد نجفی : تفکر و تربیت در پرتو کتاب و کتابخوانی
