چگونگی پیدایش هنر کاشیکاری در ایران و انواع آن

کاشی کاری

کاشی کاری هنر ایرانی است که با ورود دین اسلام به سرزمین پارس و ایجاد سبک معماری ایرانی – اسلامی به اوج خود رسید. کاشیکاری سخت و طاقت فرساست اما هنری است که نتایج اعجاب آور آن در انواع گوناگون معرق، هفت رنگ، معقلی و مقرنس جلوه پیدا می کند. کاشیکاری پنجمین شیوه اساسی و بنیادین در تزئینات ساختمان محسوب می شود. شیوه ای که همچنان در رده زیباترین و البته گران ترین تزئینات قرار دارد. هنر کاشیکاری در ایران با ورود اسلام به اوج خود رسید. معماری ایرانی که در مکان های اسلامی اجرا شد بدون کاشیکاری قطعا به رستگاری نمی رسید. زیبایی مکان های زیادی در ایران و دنیا مدیون تزئینات کاشی است. ترکیبی از خاک رس، سنگ و دیگر مصالح که در شش مرحله ساخته، پخته و لعاب داده می شود تا جلوه گر طرح و نقشی چشم نواز باشد. کاشیکاری انواع و اقسام مختلفی دارد که هر کدام از آن ها زیبایی و جلوه گری خاص خود را دارند.

کاشیکاری در قرون اولیه اسلامی

هنر کاشی کاری در سالهای اولیه ظهور اسلام در عراق به دلیل حضور مقر حکومت های خلافتی در آن بیشتر مورد استفاده بود تا اینکه در دوران سلجوقی به شکلی گسترده از آن برای پوشاندن سطوح مختلف بناها و تزیینات آن ها مورد توجه ایرانیان قرار گرفت. همانگونه که از نام کاشی که برگرفته از نام شهر کاشان است، مشخص است در قرون اولیه اسلامی با آغاز این هنر در ایران شهر کاشان مرکز اصلی تولید کاشی بود و نمونه های گوناگون کاشی از نظر شکل و تکنیک در آن جا تولید می شد.

یکی از مهمترین بناهایی که کاشی های اولیه در آنها استفاده می شد مساجد و حمام ها بوده است. از قرون اولیه اسلامی در ایران مساجد کمی بر جا مانده است که برخی اولین مسجد شبستانی ایران را مسجد جامع نایین می شناسند که در آن از انواع گچ بری ها استفاده شده است. با وجود این مسجد قدیمی از قرون اولیه اسلامی شواهدی بر وجود کاشی در تزیینات این بنا به چشم نمی خورد شاید یکی از دلایل آن عدم وجود صنعت کاشی در این شهر بوده است که البته در سالهای اخیر کاشی نایین به عنوان یکی از برندهای کاشی و سرامیک پا به عرصه گذاشته است.

کاشیکاری عصر سلجوقی

هنر کاشیکاری در دوران سلجوقی که در فاصله سالهای 415 تا 572 هجری بر بخش های وسیعی از ایران و کشورهای غربی ایران حکومت می کردند در ایران گسترش یافت، از این دوران بناهای بسیاری به جا مانده است که برخی از کاشیکاری های حرم امام رضا (ع) از نمونه های براز کاشیکاری سلجوقی است، علاوه بر آن کاشیکاری مسجد جامع عتیق اصفهان نیز اط این دوران به جا ماده است. کاشی های سلجوقی به شکل ستاره یا صلیب بودند و بهترین نمونه های آنها را می توان در گنبدخانه حرم امام رضا مشاهده نمود.

کاشیکاری عصر ایلخانی

پس از عصر سلجوقی، دوره مهم دیگری که در تاریخ کاشیکاری ایران بسیار حائز اهمیت است دوره ایلخانی می باشد. در دوره ایلخانی از کاشی سنتی برای تزیین بناها استفاده می شد، دوره ایلخانی اوج هنر کاشیکاری ایران است که نمونه های بی نظیری را در دل خود جای داده است. در دوره ایلخانی از هنرهای تزینی بسیاری برای تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده می شد و رواج بسیار آن باعث رشد و ترقی انواع کاشی گردید. تا پیش از دوره ایلخانی، استفاده از کاشی فقط در سطوح خارجی بنا مرسوم بود اما با روی کار آمدن حکام ایلخانی و علاقه بسیار آنها به به کارگیری هنرهای مختلف کاشیکاری در سطوح داخلی نیز استفاده شد. در دوره ایلخانیان، سه تکنیک برای تولید کاشی استفاده می شد، که عبارتند از: لعاب تک رنگ، رنگ آمیزی مینایی بر روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام بر روی لعاب با توجه به پیچیدگی ساخت سفال زرین فام، این روش به عنوان یک شیوه انحصاری شناخته شد که تنها در اختیار کاشی سازان حرفه ای در ایران بود.

استفاده از کاشی زرین فام که مهمترین کاشی های به جا مانده از عصر ایلخانی است شامل: کاشی محراب، کاشی حاشیه ای کتیبه دار و کاشی ستاره ای (هشت پر) و صلیبی شکل است که همراه با تزیینات زرین فام یا لعاب تک رنگ اجرا می شدند. از دوران ایلخانی به بعد برجسته کاری بر روی کاشی باب گردید و کاشی های ستاره ای با کتیبه و نقوش مختلف انسانی، حیوانی و گیاهی تزیین می شدند. از این دوره به بعد به تدریج نام سفالگر و تاریخ ساخت بر روی کاشی ها ظاهر می شود. در زمینۀ استفاده از نقوش گوناگون انسانی و حیوانی بر روی کاشی های زرین فام این دوره که تأثیرات بسیاری از هنر چینی در آن دیده می شود( نقوش نیلوفر آبی، اژدها، صورت های گرد مغولی بهمراه دیگر ویژگی های چهره نگاری مغولی و...) باید افزود که، برغم مخالفت های شدید در صورت نگاری انسانی در دین اسلام، کاشیکاری بناهای مذهبی دورۀ ایلخانی، بیشتر به بناهایی که مربوط به فرقه شیعه هستند اختصاص می یابند. رشد پیوندگونه مذهب شیعه و صوفی گری در سده های میانی ایران، امکان استفاده تصاویر انسانی و ... را به همراه استفاده از از اشعار غنایی و آیات قرآنی را در مقبره ها فراهم می نمود همانگونه که در سنت صوفی نیز همین منوال به چشم می خورد و عشق انسانی، تمثیلی برای دوست داشتن خدا بود. از مهمترین بناهای این دوره می توان به مسجد جامع اصفهان و گنبد سلطانیه زنجان اشاره نمود.

کاشی کاری عصر صفویه

با روی کار آمدن تیموریان در ایران، بسیاری از هنرها رو به انحطاط نهاد. در این دوره ایران عرصه تاخت و تاز گردید و دیگر مجالی برای گسترش و اعطلای هنرهای مختلف از جمله کاشی کاری نبود. پس از تیموریان صفویان حکومت ایران را در دست گرفتند که تبدیل به یکی از مهمترین دوره های تاریخ هنر ایران گردیدند. صفویان اصفهان را به عنوان پایتخت انتخاب نمودند و تحولات گسترده ای در معماری و هنر عصر خویش ایجاد نمودند. با روی کار آمدن شاه عباس صفوی توجه به معماری بناها و استفاده از هنرکاشیکاری صفوی برای تزیین بناهای مختلفی همچون مقابر، مساجد، مدارس، بازارها، کاخ ها، کاروانسراها و ... بیش از بیش مورد توجه قرار گرفت. در زمان شاه عباس پوشاندن سطوح مختلف بناهای قدیمی با استفاده از کاشی مرسوم گردید. از بارزترین نمونه های کاشیکاری این دوره می توان به مسجد شخ لطف الله اصفهان اشاره نمود که جلوه ای بی نظیر از کاربرد کاشی می باشد.

کاشی کاری عصر قاجار

پس از دوران صفویه، افشاریه و زندیه بر ایران حکومت کردند که هیچ یک تحولی در عرصه هنر کاشیکاری به وجود نیاوردند. با روی کار آمدن حاکمان قاجار و تغییر پایتخت به تهران، تحول بسیاری در صنعت کاشی ایران رخ داد. هنرمندان دوره قاجار صاحب صنعتی تکامل یافته در صنعت کاشی شدند. پادشاهان قاجار از کاشیکاری در ساختمان های دینی و نیوی بسیاری استفاده کردند و مضامین تصویری بسیاری را به این هنر وارد نمودند. دیگر کاشی کاری یک هنر فاخر مناسب فضاهای معنوی و عرفانی نبود و از این هنر در خیابان کشی ها، ساخت ایوان ها و سرکنسول ها در معابر و خیابان ها استفاده شده است. امروزه می توانید نمونه های بسیاری از کاربرد کاشی به خصوص با تصاویر انسانی را در کاشیکاری های باقی مانده عصر قاجار در تهران مشاهده نمایید.با روی کار آمدن حکومت پهلوی کاشی کاری ایران به سوی صنعتی شدن قدم برداشت و به حیات خود در شکلی متفاوت ادامه داد.

مراحل تهیه کاشی

نخستین مرحله انتخاب و آماده سازی مصالح آن می باشد. مصالح کاشی سازی خاک رس است که ۲۰ تا ۲۵ درصد آن سلیس می باشد. نخست مواد اضافی و زائد و دانه های سنگ را از داخل آن جدا می کنند، بعد از شستشو و جدا کردن دانه های اضافی و یکنواخت نمودن خاک آن را هوا می دهند، بعد آن را آسیاب می کنند تا به گرد یکنواختی تبدیل گردد. هر قدر خاک رس تهیه شده مرغوب تر باشد در بعمل اوردن خاک آن دقت بیشتری می شود. بعد فوراً آنرا با تسمه نقاله برای مراحل بعدی به سالن های دیگر منتقل می کنند.

ساختن گِل :منظور از ساختن گل مخلوط کردن مصالح تهیه شده با آب است تا بدینوسیله خاصیت پلاستیسیته در مخلوط ظاهر شده و امکان شکل دادن به آن میسر گردد. هنگام مخلوط شدن آب با خاک دقت می شود تا تمام ذرات خاک رس در مجاورت آب قرار گیرند. برای جلوگیری از تغییرحجم و پیچیدن قطعه در هنگام پختن مقداری سنگ چخماق آسیاب شده به آن اضافه می کنند. برای جلوگیری از ایجاد رنگ قهوه ای تند که ممکن است در اثر وجود اکسیدهای آهن در خاک رس بعد از پخته شدن باشد حدود نیم درصد اکسید کرم به آن اضافه می نمایند.

قالب گیری: پس ازتائید گل بوسیله آزمایشگاه از لحاظ نوع مصالح و پراکندگی، گل را قالب گیری می کنند. برای تهیه کاشی مرغوب قالب گیری در خلأ انجام می گیرد. این عمل باعث توپر شدن و مقاومت بیشتر می شود. شکل دادن اغلب به وسیله فشار و پرس صورت می گیرد، صفحات پرس باید دارای ویژگی هایی باشند که مانع چسبیدن خاک به صفحات پرس گردد. مقدار آب موجود در گل باید به حدی باشد که به گل آن مقدار پلاستیسیته را بدهد که گل به راحتی در قالب شکل گرفته و جسمی تو پر به دست بیاید، همچنین مقدار آب طوری باشد که پس از پرس کاری و خارج شدن قطعه از قالب در اثر وزن خود تغییر شکل ندهد.

خشک کردن: اگر قطعه به خوبی خشک نشود یا به سرعت خشک شود ترک می خورد یا می پیچد و یا تغییر حجم می دهد. اگر قطعه پس از خروج از پرس کاری با حرارت خشک کنند و یا در معرض هوای خشک و گرم قرار دهند سطح خارجی آن به سرعت خشک شده. برای خشک کردن قطعات مرغوب از تونل هوای گرم استفاده می نمایند. برای جلوگیری از ترک برداشتن و چروک شدن و پیچش سطحی هوای ابتدای تونل کاملاً مانند هوای خارج است. در وسط تونل حرارت به حداکثر لازم می رسد و در این مرحله کلیه آب فیزیکی قطعه متصاعد شده و قطعه کاملاً خشک می گردد. در تمام طول تونل رطوبت و حرارت داخل تونل اندازه گیری می شود.

پختن کاشی: کاشی در دو نوبت پخته می شود، بار اول قطعه سفالی را پس از خشک شدن به کوره پخت می برند و اغلب از کوره های تونلی استفاده می شود. ابتدا حرارت را به تدریج تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد می رسانند تا آب فیزیکی قطعه متصاعد گرددو به تدریج حرارت کوره بالا می برند و حدود ۲۵۰ درجه سانتیگراد کلیه رطوبت آن تبخیر می شود و در حرارت ۴۵۰ الی ۶۰۰ درجه آب شیمیایی آن تبخیر می گردد و در حرارت ۸۰۰ درجه تمام مواد الی خاک رس از بین رفته و قطعه به مرحله شیشه ای شدن می رسد.

لعاب دادن روی کاشی: پس از اینکه اولین مرحله پخت به اتمام رسید و قبل از آنکه قطعه کاملاً پخته شده و به مرحله شیشه ای شدن برسد قطعه را از کوره خارج می نمایندو روی آن لعاب می پاشند. اگر کاشی گل دار باشد قبل از لعاب پاشیدن گل های مخصوص که از جنس لعاب بوده روی قطعه می چسبانند بعد روی آن لعاب می پاشند سپس قطعات لعاب کاری شده را روی واگن های مخصوص چیده و دوباره به کوره می برند و مرحله دوم پخت را انجام می دهند. لعاب روی سفال در اثر حرارت جاری شده و توی سوراخ های قطعه سفالی نفوذ کرده و با آن یکپارچه می شود. سپس کاشی ها درجه بندی می شوند و بعد از بسته بندی به بازار عرضه می شوند .

انواع کاشی

کاشی بدنه:جهت نصب در دیواربا لعابی براق و استقامت کمتر نسبت به کاشی کف.متنوع در سایز و طرح.

کاشی کف : یا به اصلاح عامیانه در ایران که به آن سرامیک می گویند.مقاوم تر و مستحکم تر از لحاظ بدنه و لعاب نسبت به کاشی بدنه.

کاشی سه بعدی: نسل جدیدی از کاشی که با استفاده از بروزترین تکلولوژی چاپ و بهره گیری از خطای چشم ، زیبایی و جلوه ای خاص به صنعت کاشی و سرامیک داده است.

کاشی پرسلانی: نسل سوم صنعت کاشی و سرامیک، کاشی پرسلانی نامیده میشود.

کاربرد کاشی

کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان (بویژه در اماکن مذهبی) و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می رود. کاشی دارای ابعاد و اندازه های گوناگون می باشد بطوری که کاشی کف و دیواری را در ابعاد ۲ و ۱ ۲ تا ۵۰ ۵۰، ۴۰/۸۰ و ۳۰*۹۰ سانتیمتر تولید می کنند که با رنگهای گوناگون می تواند یک نقاشی را در محل نصب نیز نشان دهد. کیفیت کاشی باید به نحوی باشد که تغییرات ناگهانی درجه حرارت از ۱۰۰ تا ۲۰ درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل کرده و هیچگونه آثار ترک در بدنه و یا لعاب آن ظاهر نشود. کاشی دیواری را برای حفظ بهداشت و رطوبت در آشپزخانه، محیط های بهداشتی، حمام و دستشویی استفاده می کنند. کاشی کف را نیز به علت ضد سایش بودن و مقاومت حرارتی و الکتریکی بالا در آشپزخانه ها، حمام ها، آزمایشگاه ها، رختشویخانه ها و کارخانجات شیمیایی به کار می برند همچنین کاشی باید دارای ابعاد صاف و گوشه های تیز باشد.

انواع کاشیکاری

• کاشی کاری معرق

هنرکاشی سازی معرق و یا کاشی گل و بته که نزد اروپائیان بیشتر شهرت دارد از قرن هفتم هجری به تدریج زینت بخش معماری ایران، به ویژه بناهای مذهبی گردید.

اهمیت کاشی معرق نسبت به انواع دیگر کاشی، زیبایی فوق العاده و درجه استحکام آن است و به همین دلیل پس از گذشت سالیان سال بر روی بناها بر جای می ماند.

• کاشی کاری معقلی

در این نوع تزئین معماری اسلامی، از کاشی های اصفهان استفاده می شود تلفیق آجر و کاشی که عموما با حرکت زیبای شطرنجی شکل می گیرد و ارزش ویژه ای به معماری دوره اسلامی ایران بخشیده است.

• کاشی کاری هفت رنگ

دراین نوع از کاشی کاری خشت های کاشی در اندازه های منظم طبق سلیقه هنرمند کاشی کار و به اقتضای فضای مورد نظر کنار هم چیده می شوند و طرح مورد نظر اعم از نقاشی های سنتی -اسلامی و رسم الخط های هنری و مذهبی روی آن ها با ذغال به عنوان طرح اولیه کشیده می شود و سپس با رنگ های مخصوص لعاب رنگ آمیزی و نقاشی تکمیل می شود ودر نهایت به کوره می روند.

• کاشی کاری مقرنس

مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری است که در دنیا ساختن بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان ها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل می شود.

• کاشی کاری مشبک

این نوع کاشی ها برای ایجاد طرح های پیچیده کنار یکدیگر چیده شده و از آن ها برای تزئین محراب استفاده می شده است همچنین کاشی مشبک به عنوان پنجره در دیوارهای مشرف استفاده می شده است که هم نور لازم را به داخل اتاق می رسانده و هم از اشراف خانه به بیرون جلوگیری می کرده است. مقبره جعفر اصفهانی، بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از زیباترین کاشی های مشبک کاری شده است.

با هنر دوخت لباس محلی ایل بختیاری (چوقا بافی) آشنا شوید