قصاص در لغت به معنای مجازات ، کیفری همسنگ جرم می باشد که به دو نوع قصاص نفس و قصاص عضو تقسیم می گردد . قصاص عضو زمانی که جنایت عمدی بر عضو وارد شود اعمال می گردد و جنایت عمدی بر عضو یعنی هر آسیب کمتر از قتل مانند قطع عضو ، جرح و صدمه های که به منافع اعضا وارد می شود که باید مرتکب از انجام این عمل عمد و آگاهی داشته باشد موجب مجازات قصاص عضو است و در صورتی که مرتکب از انجام این عمل قصد و عمدی نداشته باشد باید دیه پرداخت نماید . مجازات قصاص نفس زمانی اعمال و اجرا می شود که جنایتی بر نفس یا جان محقق شود یعنی جنایت یا عمل صورت گرفته منجر به مرگ شود که قصاص نفس و شرایط اعمال آن در قانون بیان شده است و در صورتی که اولیای دم یا صاحبان حق قصاص از فرد قاتل شکایت نمایند و یا دادستان جرم را اعلام کند رسیدگی و تحقیقات در خصوص پرونده در دادسرا آغاز می شود و درصورتی که تقصیر متهم ثابت شود پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه های کیفری ارسال می شود و زمانی که دادگاه حکم قصاص فرد را صادر کند و شرایط اعمال آن وجود داشته باشد باید قصاص اجرا شود که اجرای قصاص نفس و نحوه اجرای قصاص نفس در مواد 436 الی 438 قانون مجازات اسلامی بیان شده است.
اجرای قصاص نفس
صاحب قصاص نفس یا همان اولیای دم ورثه مقتول هستند که می توانند قصاص قاتل را بخواهند و یا از قاتل گذشت کنند و یا با مصالحه با دریافت دیه و غیره از قصاص منصرف گردند اما در صورتی که اولیای دم اجرای قصاص را بخواهند مجرم بعد از صدور حکم محکومیت او اجرا می گردد قصاص نفس یا اعدام باید بر طبق شرایط بیان شده در قانون اعمال شود همچنان که در ماده 436 قانون مجازات اسلامی بیان شده است قصاص نفس تنها به شیوه های متعارفی که کمترین آزار را به فرد قاتل می رساند جایز است و بر همین اساس بر طبق ماده 437 این قانون در صورتی که قاتل زن بارداری باشد و محکوم به قصاص باشد باید تا زمان حمل طفل برای اجرای حکم قصاص صبر کنند و اگر بعد از به دنیا امدن طفل نیز امکان از بین رفتن طفل یا ترس آیا بیم از بین رفتن طفل باشد تا زمانی که حیات طفل محفوظ بماند قصاص به تاخیر می افتد. لازم به ذکر است که گاهی حکم اعدام با اقامه دعوی از طرف دادستان نیز صادر می شود و جرم غیر قابل بخشش است .
موارد اجرای حکم قصاص
برای اجرای حکم قصاص نفس در جهت قصاص همسر قاتل یا هر شخص دیگری که مرتکب قتل شده است، بر اساس ماده 438 قانون مجازات اسلامی باید موارد زیر رعایت شود . قانونگذار نحوه اجرا و شرایط قصاص نفس را در قانون بیان کرده است به دلیل آن که برقراری عدالت و نظم در جامعه و دیگر اینکه حیات و زندگی هر فرد بسیار با ارزش است و هر کس که موجب سلب حیات دیگری شود مستوجب قصاص نفس یا اعدام است که باید اجرای این مجازات بر طبق قانون صورت پذیرد که در ذیل برخی از موارد بیان شده است :
- اگر بعد از اجرای قصاص نفس یا اعدام ، قاتل زنده بماند ، حق قصاص کردن برای ولی دم یا صاحب حق قصاص محفوظ است به عبارت دیگر می توانند دوباره قصاص قاتل را بخواهند .
- اگر قاتل را به گونه ای که جایز و صحیح نیست قصاص کرده باشند و در این صورت قاتل آسیب ببیند و شرایط قصاص عضو وجود داشته باشد .
به عنوان مثال : اگر ترس تلف ولی دم مقتول وجود نداشته باشد ، قاتل حق قصاص عضو ولی دم را دارد و حق قصاص نفس نیز برای ولی دم باقی است ولی قبل از اجرای قصاص نفس ، قاتل باید حق خود را بگیرد یعنی قصاص عضو ولی دم مقتول را بخواهد و یا مصالحه یا گذشت کند اما اگر ولی دم نخواهد دوباره قاتل را قصاص کنند ، قاتل حق قصاص ولی دم مقتول را ندارد. لازم به ذکر است که اگر قاتل برای فرار از قصاص نفس حاضر به گذشت ، مصالحه و گرفتن حق خود نشود با شکایت ولی دم از قاتل ، دادگاه مدت مناسبی را مشخص و به قاتل اعلام می کند تا ظرف مهلت مقرر به گذشت ، مصالحه یا مطالبه قصاص عضو اقدام کند . در صورت عدم اقدام او در این مدت ، ولی دم به تعزیر مقرر در قانون محکوم می شود و با مطالبه او قصاص نفس اجراء می گردد و حق قصاص عضو برای ورثه جانی ، محفوظ است.
چه کسانی می توانند تقاضای اجرای قصاص نفس را نمایند؟
- ورثه مقتول به غیر از همسر او
- ورثه افراد مذکور در بند الف
- ولی قهری افراد مذکور در بندهای الف و ب در صورت صغیر یا مجنون بودن آنها
- وصی خاص در این امر به وصایت مقتول در صورتی که افراد مذکور در بندهای الف و ب صغیر یا مجنون باشند و ولی قهری نیز نداشته باشند.
در مورد قیم بین فقها اختلاف نظر وجود دارد اما نظر غالب این است که قیم نمیتواند در خصوص حق قصاص برای افراد تحت قیمومت، اتخاذ تصمیم کند. بنظر میرسد که با توجه به ماده ٣۵۶ قانون مجازات اسلامی قانونگذار نیز برای قیم حق قصاص در نظر نگرفته است.
شرایط قصاص نفس چیست؟
برای آن که مجازات قصاص به مرحله اجرا گذاشته شود لازم است شرایطی رعایت گردد که وکیل کیفری این شرایط را به ترتیب زیر بیان می کند:
- درخواست اولیای دم یا ورثه مقتول: زمانی که جنایت وارد شده بر نفس باشد یعنی همان قتل، این ورثه مقتول یا ولی دم او است که باید درخواست اجرای قصاص علیه مجرم را بکند در غیر این صورت قصاص اجرا نخواهد شد. البته باید بیان کرد که زوج و زوجه جزو اولیای دم مقتول محسوب نمی شوند و نمی توانند تقاضای قصاص قاتل را داشته باشند. همچنین درصورتی که تنها ورثه مقتول جنینی باشد، در صورتی که زنده متولد شود داخل در اولیای دم محسوب خواهد شد.
- اذن مقام معظم رهبری: همچون سایر مجاز، قصاص نیز از مجازات هایی است که اجرای آن در اختیار دولت است چون برای اجرای آن باید اصولی رعایت شود و عدم رعایت این اصول ممکن است باعث تضییع حقوق افراد شود. لذا برای آن که مجازات قصاص بر علیه کسی اجرا شود ضرورت دارد که اجازه رهبر یا نماینده ی او گرفته شود.
- اذن اولیای دم: کمی پیشتر گفتیم برای آن که حکم قصاص علیه مجرم صادر شود لازم است که اولیای دم آن را درخواست کنند، حال باید گفت که اجرای حکم قصاص نیز نیاز به اذن ولی دم دارد و تا اذن ندهند نمی توان مجرم را قصاص نمود. در غیر این صورت یعنی اگر کسی بی اذن اولیای دم مجرم را قصاص کرد، خود قصاص می شود. به این خاطر که مجرم تنها نسبت به اولیای دم مهدور الدم محسوب می شود یعنی که اگر ولی دم قاتل را بکشد، قصاص نمی شود و ممکن است صرفا محکوم به مجازات تعزیر شود. در تعریف مهدور الدم وکیل کیفری بیان می کند مهدور از کلمه هدر گرفته شده و معنای باطل بودن می دهد. حال مهدور الدم به کسی گفته می شود که خونش هدر رفته و دیگر قانون از خون او حمایت نمی کند و اگر مسی او را بکشد قصاص نخواهد شد و دیه نیز لازم نیست پرداخت کند. مثل کسی که مرتد شده است. مهدور الدم دو دسته می شود، دسته اول مهدور الدمی است که مطلق است یعنی در برابر همه مهدور الدم محسوب می شود. دسته دوم مهدور الدم نسبی است یعنی صرفا در برابر اشخاص خاصی مهدور الدم محسوب شده و کشتن او از جانب آنها فقط قصاص و دیه ندارد. در مقابل مهدور الدم، محقون الدم قرار دارد و به کسی گفته می شود که خونش تحت حمایت قانون بوده و در نتیجه کشتن او قصاص و دیه به دنبال دارد.
- پرداخت کردن مابه التفاوت دیه: گاهی اوقات صرفا زمانی می توان مجرم را قصاص نمود که مبلغی تحت عنوان مابه التفاوت دیه به ورثه یا اولیای دم او داده شود. به نقل از حامد امیری وکیل اصفهان، این پرداخت باید قبل از آن که حکم قصاص مجرم اجرا شود، صورت بگیرد. این مبلغ تا زمانی که مجرم قصاص نشده است جزو دارایی او محسوب شده و این اختیار را دارد که هر نوع تصرفی در آن بکند. پس نتیجه این می شود که اولیای دم مقتول باید مابه التفاوت دیه را بپردازند و از رهبر برای قصاص اجازه بگیرند و حکم قصاص را به اجرا در آورند. مثال برای پرداخت مابه التفاوت می توان به زمانی اشاره کرد که قاتل مرد باشد و مقتول زن. در این حالت چون دیه زن نصف مرد است اولیای دم زن زمانی می توانند تقاضای اجرای قصاص مرد را بکنند که نصف دیه ی او را پیش از اجرای قصاص بپردازند. در حقیقت اجرای قصاص منوط است به پرداخت این مابه التفاوت.
- عدم آزار رسانی به جانی: همانگونه که بیان کردیم قصاص باید به طریقی صورت بگیرد که کمترین رنج و اذیت را برای مجرم به همراه داشته باشد. همچنین نمی توان بعد از آن که مجرم قصاص شد، بدن او را مُثله یا همان تکه تکه کرد و اگر کسی این کار را انجام دهد به دیه و تعزیر مقرر در قانون مجازات اسلامی محکوم می شود.
بنابراین از مطالب عنوان شده در این محتوا چنین می توان نتیجه گرفت که قصاص نفس مجازاتی است که تنها به قتل عمد اختصاص دارد و در حقیقت یک حقی است که برای اولیای دم یا همان ورثه مقتول در نظر گرفته شده است و تا زمانی که آنها قصاص را درخواست نکنند چنین حکمی صادر نخواهد شد. البته باید ذکر کرد که مجازات قصاص قابل بخشش بوده و اولیای دم می توانند از این مجازات گذشت کرده و صرفا دیه دریافت کنند. امیدوارم از محتوای مسائل حقوقی نهایت استفاده را برده باشید و برای کسانی که دچار مشکل حقوقی هستند، میتوانید ارسال نمایید. همچنین برای مشاهده ی مطالب پر محتوای دیگر میتوانید به بخش آموزش ساعدنیوز مراجعه نمایید. از همراهی شما بسیار سپاسگزارم .
قتل عمد، شبه عمد و خطای محض
